UVOD
Obadve narodne skupine bački Bunjevaca, razdvojene povlačenjom 1921. godine posrid bunjevačkog (Bajskog) trougla mađarsko-srpske državne granice, zahvaćene su ubrzanom depopulacijom i dovedene, zahvaljujuć daleko odmaklom procesu prirodne asimilacije[1], u stanje razdrobljene i marginalizovane zajednice. U prvim decenijama 21. vika u srpskom/vojvođanskom dilu bunjevačkog naroda, na osnovu popisa stanovništva 2011. godine, mogu se identifikovat dvi brojno skoro jednake manjinske nacionalne zajednice – Bunjevci i Hrvati bunjevačkog porikla. Za obadve ove zajednice karakteristična je ubrzana nadprosična depopulacija i jenjavanje govorne komunikacije na bačkim Bunjevcima maternjoj štakavskoj ikavici, ko glavnom markeru njeve etničke identifikacije[2].
Za Hrvate bunjevačkog porikla, iza ovog demografsko-kulturnog problema, mož se nazrit nedovršen proces integracije u hrvatski nacionalni identitet, produžavanje, nakon identicida nad Bunjevcima i Šokcima iz 1945. godine, moratorijuma nacionalnog samoidentifi-kovanja dila nacionalno izjašnjeni Hrvata u Vojvodini[3].
Za Bunjevce, što se samoidentifikuju ko privrženici bunjevačke nacionalne zajednice per se, problem je složeniji i tiče se njevog kolektivnog samoodređenja u okruženju naroda čiji naciotvorni procesi su poslidnji decenija dostigli zenit[4]. Problem ove manjinske zajednice je njezino suočavanje sa barijerama izlaska iz stanja etničkog relikta[5] i konstituisanja ko nacionalne zajednice sposobne za održivi razvoj u savrimenim okolnostima. Za samoodređivanje Bunjevaca ko starinaca (indigenious minority), u ovoj konfliktnoj naciotvornoj situaciji, postavlja se ko problem, priispitivanje tradicionalnog etničkog identiteta i izgradnja modernog, sa savrimenošću sinhronizovanog, bunjevačkog nacionalnog identiteta[6]. To je prvenstveno samootkrivački poduhvat okrenit endogenim faktorima izlaska Bunjevaca iz stanja „egzotičnog etničkog relikta“ ko i egzogenim faktorima njevog razvoja ko modernog bunjevačkog civilnog društva u savrimenom, postmodernom dobu[7].
Aktuelno stanje bački Bunjevaca, ko etničkog relikta, pokušo je objasnit Bojan Todosijević dovodeć u vezu svojstva njevog etniciteta sa nesposobnošću samoizgradnje kao moderne nacije. On odgovor na pitanje: Zašto Bunjevci nisu postali nacija? zasniva na argumentu o „primarnosti religijskog, a ne etničkog kriterija u izgradnji nacija u Jugoslaviji“. (Todosijević, B., 2002. str. 8.)[8].
Naša studija bački Bunjevaca, ko neostvarene nacije, orijentisana je hipotezom o marginalizaciji i tabuizaciji vlaške pridistorije, ishodnog “praska” i početka etnogeneze Bunjevaca u dilu istraživačke i u nacio-nalno-ideološki angažovanoj publicističkoj literaturi, radi brisanja njevog kolektivnog pamćenja o sopstvenoj buntovnoj prošlosti u kojoj su njevi prici formirali elemente etno-političkog identiteta na osnovu koji je počo njev autohtoni etno-nacionalni razvoj. Brisanjom etno-političkog markera iz etničkog identiteta bački Bunjevaca, njev etnički identitet je blokiran na nivou tradicionalne ruralne katoličko-folklorne kulture, koja otežava razvoj bunjevačkog nacionalnog identiteta, njemu odgovarajuće solidarnosti civilnog društva i institucionalizacije težnji ka samoodređenju i ostvarivanju kolektivni građanskih prava.
Sa svišću o početku svoje nacionalne istorije, datovanim na doseljavanje u Bačku krajom 17. vika, i sa mutnim, mistifikovanim ubiciranjom svoje postojbine (rika Buna u Hercegovini), formiranje bunjevačkog nacionalnog identiteta ostalo je brez realnog istorijskog oslonca. Otuda su Bu-njevci narod brez samorazumivanja zajedničkog porikla, ko svojeg bitnog etničkog markera, i izvorišta etničke političke subjektivacije.
S tom prazninom u svojem etničkom identitetu, Bunjevci su postali plen ideologija asimilacije u druge nacionalne identitete. Do danas oni se ne uspivaje konstituisat ko civilno društvo sposobno za održivi razvoj ko solidarne, na tradiciji vlaški pravica i seljačkih liga zasnovane, manjin-ske nacionalne zajednice. U tom se mož tražit ideološki razlog neostvarene nacionalne zajednice i objašnjenje uzroka depopulacije i etničkog gašenja bački Bunjevaca.
VLAŠKA HIPOTEZA O PORIKLU BUNJEVACA
O poriklu Bunjevaca plasirano je u naučnoj literaturi i publicistici, od 19. vika do danas, niz pritpostavki[9]. Poznate su tvrdnje Ivana Antunovića o tračko-ilirskom etničkom ishodištu Bunjevaca, Mije Mandića povezivanje Bunjevaca sa antičkim narodom Buna, Dominika Mandića sa rimskim mauritanskim legionarima, Simonovićovo povezivanje sa Vlasima, kao i panhrvatsko (Bunjevci kao subetnija hrvatskog naroda) i pansrpsko (obuhvatanje Bunjevaca kao Srba-katolika u jedinstveni srpski narod) poimanje porikla svih zapadnobalkanskih Slovena. U ovoj studiji nastojimo testirati vlašku hipotezu ko najprimereniju zahtivima naučnog metoda[10].
Praktična svrha pritpostavki i tvrdnji o poriklu Bunjevaca i njevog propagiranja je uticaj na formiranje bunjevačkog nacionalnog identiteta, i na toj osnovi, razvoja autohtonog, samosvojnog naroda ili, pak, njegova asimilacija u jednu od konfrontiranih državotvorni nacija na području Bačke – Srba el Hrvata. Ova pozadina diskursa o Bunjevcima zahtiva razjašnjenje različiti pristupa poriklu i imenu Bunjevaca kako bi postavljanje vlaške hipoteze u osnovu naše studije dobilo naučnu virodostojnost.
Postoje četri „službene“ koncepcije o poriklu Bunjevaca. Koliko one odgovaraje zahtivu korektnosti naučnog zasnivanja hipoteza?
1) Tradicionalna samoidentifikacija Bunjevaca svodi se na pojednostavljenu tvrdnju “Mi smo Bunjevci. Didovi nam iz daleka od rike Bune”. Ova tautološka tvrdnja poriklo svodi na geografsku lokaciju kao ishodište migracija; ona je oslonac “toponimske” koncepcije koja de-etnizuje Bunjevce (slično Posavcima, Šumadincima i sl.).
2) Autohtona koncepcija – Bunjevci su narod-etnicitet po sebi (imaje primordijalne etničke karakteristike) i za sebe (imaje čvrsto uvirenje samoidentifikacije ko Bunjevaca) koji vodi poriklo od starosidilaca Podunavlja (varijante etnički identifikovanog porikla od Tračana i Ilira, Buna, staroSlovena) ili polietničkih starosidilaca zapadnog Balkana-Vlaha (u obadva slučaja sa etnicitetom formiranim prije drugog talasa doseljavanja starohrvatskih i starosrpskih plemena iz vrimena vizantiskog cara Iraklija). Ovi poslidnji (Vlasi) prošli su višeslojnu akulturaciju (romanizaciju pod Rimljanima i kasniju slovenizaciju – hristijanizaciju pod uticajom dviju sfera podiljenog hrišćanstva – ortodoksizaciju-srbizaciju ili katoličenje-hrvatizaciju, dilom i potpadanje pod bosanski-bogumilski uticaj). Koncepcija autohtonog bunjevaštva iđe tragom antičkog protoindoevropskog naroda Buna-Bunijevaca i zahtiva razvoj do celovite naučne hipoteze[11]. U knjigi “Buni, Bunijevci, Bunjevci” (2009) Mijo Mandić je postavio pojmovni okvir za razvijanje ove hipoteze.
3) Bunjevci su Srbi-katolici – Redukcionistička hipoteza koja etnicitet svodi na versko-pravoslavno identifikovanje i, na toj osnovi, dalje izvođenje srpske nacionalnosti Bunjevaca. Istoriografska evidencija pokazuje, u ranom periodu virske podile u hrišćanstvu, pravoslavnu pripadnost dila protobunjevačkih rodova sa područja pod kontrolom sridnjovikovne srpske države (severna Albanija, istočna Hercegovina). Kasnija evolucija ovih rodova – migracija u zapadnu Hercegovinu i Dalmaciju, pokazuje, zahvaljujuć misionarstvu franjevaca, svrstavanje u katoličanstvo (mestimično povratno uskakanje pod tursku vlast i korištenje pridnosti pripadnosti crkvi istočnog obreda).
4) Bunjevci su subetnijska skupina hrvatskog naroda – Primordijalistička koncepcija izvođenja savrimene etnički heterogene hrvatske nacije iz starohrvatskog državnog kontinuiteta. Protobunjevački rodovi iz predturske i turske etape, kao nastavljači starohrvatskih rodova (didića i pohrvaćeni kmetova unapriđeni u vojnički stalež – haramije, hajduci), koji se nisu islamizovali niti izbigli prid turskim osvajačima, podložni amalgamaciji-prislojavanju od strane vlaha-katolika. Otvoreno je pitanje da li su, kada, kako i zašto ovi starosidilački hrvatski rodovi privatili bu-njevački etnonim i, tokom 17. i 18. vika ponovo hrvatizovani; koncepcija hrvatstva Bunjevaca je virovatno naknadno učitana iz perspektive hrvatskog naciotvornog procesa iz polovine 19. vika. – Varijanta ove hipoteze je agresivna antibunjevačka koncepcija o Bunjevcima kao “umjetnoj naciji” konstruisanoj od strane konzervativni srpski nacio-nalista, kojom srpska nacionalna država negira hrvatstvo Bunjevaca a podunavski Hrvati bunjevačkog porikla koriste bunjevačko ime ko mimikrijski etnonim u okolnostima mađarskog i srpskog asimilatorskog pritiska. – Hipoteza je konstruisana u okolnostima hrvatsko-srpskog konflikta oko “hrvatskog etničkog prostora Bačke” predviđenog za pripajanje Hrvatskoj planom formiranja Banovine Hrvatske u Kraljevini Jugoslaviji i obnovljena je od strane J. B. Tita 1945. godine u vrime razgraničenja Srbije/Vojvodine i Hrvatske. Na ovu koncepciju, kao instrumentalnu teoriju integracije Bunjevaca u hrvatsku etniju u svojstvu subetnijske skupine hrvatskog naroda, oslanja se aktuelno propagiranje hrvatstva Bunjevaca[12].
Iz ovog prigleda konstatujemo da se pitanje bunjevačkog porikla svodi na razumivanje ishodnog etniciteta čijom genezom su nastale savrimene balkanske nacije ili etnički relikti kakvi su i Bunjevci. U kritičnom istorijskom periodu formiranja etnički identiteta rodova (17-18. vik), čijom genezom su nastala ishodna plemena potonjih nacija, ona su od etnički samoidentifikovani građana dalmatinski gradova i dominirajućih feudalni etnički definisanih struktura (Srba, Hrvata, Mađara, Austrijanaca, Mlečana, Osmanlija) nazivana Vlasima. U osnovi takvog imenovanja nije homogeni vlaški etnicitet neg zajednička privredno-kulturna osobenost transhumantnih stočara sa katunskom ratničko-demokratskom organizacijom.
Vlaška hipoteza je zasnovana na prithodnom znanju i opažanjima – na dokumentovanom zahtivu vlaških-katoličkih glavara senjskom biskupu Sebastianu Glaviniću. Do tada (kraj 17. vika) označavani kao Vlasi, glavari traže da budu identifikovani ko Bunjevci kako bi se razlikovali od Vlaha pod kojima su se u to vrime podrazumivali doseljenici pripadnici pravoslavne viroispovidi. Druga grupa vlaški glavara tražila je u isto vrime od zagrebačkog biskupa Benka Vinkovića da budu uvršteni u Hrvate. Ove istroriografski virodostojne informacije su dokaz o pove-zanosti Bunjevaca sa protobunjevačkim-vlaškim stanovništvom na Trograničju (mletačko-austrijsko-osmanska granica).
Nedoumicu stvara korištenje vlaške oznake za protobunjevačke rodove. Prvo, vlaška oznaka javlja se od pojave Vlaha na teritoriji zapadnog Balkana krajem 12. vika. Prije toga velika populacija zapadnog Balkana označavana je kao Slovinci, slovinski narod[13] (široka rasprostranjenost slovinskog etnonima konstatuje se iz velike sličnosti ličnih imena na čitavom balkanskom području). Sličnost populacija na ovom prostoru proističe takođe iz rasprostranjenog transhumantnog vlaškog načina privređivanja i katunske ratno-demokratske organizacije slovinskih rodova. Pitanje je da li su ove privredno-kulturne osobenosti specifično etnički vlaške, da li su ih na zapadni Balkan doneli etnički Vlasi? Dokazi o transhumantnom stočarstvu kod starobalkanski naroda osporavaju takvu tvrdnju[14]. Isto osporava postojanje karakteristika “vlaškog” alpskog polu-nomadskog stočarstva kod etnički ne-vlaškog stanovništva širom Evrope (Welsch, Wlochy oznaka za stanovnike Apeninskog poluostrva, kasnijih Italijana). Sa “vlaškim” načinom stočarstva su takođe povezane nastanbe od suhozida bunje koje su konstatovane kod transhumantnog stočarskog stanovništva različitog etniciteta širom Evrope[15]. Opštost “vlaškog” načina stočarenja i katunske organizacije može se uzeti kao razlog oznake Vlasi za etnički različite rodove na Balkanu. Zato je opravdano označavanje protobunjevački rodova kao vlaško-starobalkanskih rodova s tim što se njihov etnicitet mora posebno utvrđivati.
Pitanje romanizacije i slovenizacije Vlaha-starobalkanaca je otvoreno sa stanovišta vlaške hipoteze.
Romanizacija, prihvatanje romejskog jezika i latinske pismenosti, i etnička asimilacija starosedelačkih i naseljenih slovenski rodova mogla je napredovati na mistima varvarsko-romejskih kontakata (vojska, gradovi, robovi i koloni). U unutrašnjosti, u izolovanim planinskim džepovima, starobalkansko stanovništvo, pogotovo “vlaško”, moglo je očuvati svoje posebne etno-kulturne osobenosti (jezik, običaji, religija) ne potpadajući pod romanizaciju.
Slovenizacija starobalkanski rodova objašnjava se ko prirodni proces nastao ko rezultat amalgamacije, preslojavanja starinaca i doseljenika (staroslovenski plemena). Primer nastanka crnogorskih plemena pruža model ti procesa. Ovaj proces slovenizacije je prvi talas etnokulturni promina koji se prepliće sa početkom pokrštavanja Slovena i koji se do-tico prvinstveno zemljoradničkog župskog stanovništva. Drugi talas slovenizacije povezan je sa stvaranjem feudalni država i njevog kompletiranja crkvenim hijerarhijama zainteresovanim za versko-kulturnu konrolu pastve. U ovom procesu prisutan je uticaj na formiranje etno-političkog identiteta prvinstveno seljana-župljana vezani kmetskim statusom za zemlju. U ovoj etapi pokrštavanja formiraju se identiteti pravoslavno-srpskog i katoličko-hrvatskog usmerenja (delom arijansko-bosanskog).
Vlaška hipoteza se uklapa (fituje) u većinu empirijsko-istoriografski podataka i omogućiva primenu naučnog metoda objašnjavanja porikla Bunjevaca. No, njene implikacije nisu rado prihvatane od Bunjevaca. Razlog distanciranja Bunjevaca od svoje vlaške prošlosti je prvinstveno u versko-ideološkom tragu koji su o neobuzdanoj, nepokornoj, anarhičnoj “vlaškoj” prirodi protobunjevački rodova ostavili katolički duhovnici-misionari. Drugi je razlog tradicija stvorena o Vlasima kao pravoslavcima sa kojima su Vlasi-katolici Bunjevci od početka 18. vika nastojali da se razlikuju. Treći razlog je novijeg datuma i tiče se etnizacije vlaškog etnonima, izvođenja iz vlaškog porekla savrimene nacionalne zajednice Rumuna kao i reliktnih etničkih zajednica Vlaha, Cincara, Aromuna. Nastojanja Bunjevaca da se afirmišu ko moderni autohtoni narod orijentišu se prema procesu naciokreacije savrimeni naroda čija je važna karakteristika mitologizacija i heroizacija prošlosti.
Vlaška hipoteza se zasniva na istorijskom znanju i evidentiranim opažanjima savrimenika i dostupnost tih izvora istraživanja su njeno glavno ograničenje. Ograničenje ovog istraživačkog pristupa je takođe kontaminacija literature naknadnim učitavanjima nacionalno-ideoloških interpretacija (nestandardnih teorija) istoriografske evidencije (panhrvatska i pansrpska teorija etnogeneze balkanskog stanovništva)[16]. Hipotezu (vlašku) koja odgovara zahtivima naučnog metoda opravdano je nazvati vlaško-slovinskom hipotezom, koja se izvodi iz znanja o seobi naroda, naseljavanju staroslovenskih[17] plemena na Balkan i njevoj etnogenezi pod religijskim uticajom sukobljeni modaliteta hrišćanstva i ideološko-političkim uticajom razvoja balkanskog feudalizma i kasnijeg procesa naciokreacije južnoslovenskih nacija.
BAČKI BUNJEVCI I PITANJE ETNIČKE AUTOHTONOSTI
U skladu sa savremenim diskursom o autohtonosti i indigenosti (urođeništvu, starosidilaštvu), po većini karakteristika priznatim od strane OUN, bački Bunjevci spadaje u kategoriju malih ugroženi starosidilački naroda[18]. Na nji se mogu primenit kriterijumi primarni zemljoposidnika u Bačkoj[19], kulturno različiti od većinski naroda s kojima žive, takođe kriterijumi narodne grupe koja postavlja pitanje samoodređenja, čiji pripadnici su razvlašćeni sridinom prošlog vika ko zemljoposidnici i marginalizovani u urbanim okruženjima u koja su migrirali. (Gauset, Hendrick, Gibs, 2011. str. 136.).
U ovoj studiji pojam autohtonosti se koristi imajuć u vidu samosvojnost razvijanja etničkog i nacionalnog identiteta Bunjevaca, jačanja snaga njevi etnički i nacionalno-ideološki težnji i veza neophodni za opstanak i razvoj kao nacionalne manjine sui generis i održivog manjinskog civilnog društva. Identifikovanje svojstava bački Bunjevaca po kojima su oni autohtoni narod-etnicitet na tlu Bačke, pruža oslonac za izgradnju bunjevačkog nacionalnog identiteta kao mape njevog razvoja u budućnosti[20].
Dva su pitanja sa kojima se suočava nastojanje objašnjenja autohtonosti etničkog identiteta bački Bunjevaca. Prvo je pridistorija formiranja etničkog identiteta protobunjevački rodova[21], a drugo je motiv ishodne eksplozije bunjevačke etnogeneze[22] na prilomu 16. i 17. vika.
Radi prikazivanja etnogeneze Bunjevaca taj proces je pridstavljen hronogramom u nastavku[23].
[slika 1]
Istraživači Bunjevaca konstatuju pojavu tog etnonima oko 1620. godine u južnoj Ugarskoj/Bačkoj, dakle, na teritoriji na koju su migracije bunjevačke populacije bile usmirene, a ne u područjima sa koje su one polazile (Hercegovina, Dalmacija, Lika). Izbeglice/uskoci na tlu Bačke doseljene prije druge decenije 17. vika, nazivane su Racima, Dalmatincima,
Vlasima[24] a ne Bunjevcima[25]. Kasniji talasi slovinski katolički izbeglica sa zapadnog Balkana, zaključno sa poslidnjim talasom doseljavanja 1686/87. godine, dolazili su i bivali identifikovani od austrijsko-mađarski vlasti, klera i domaćeg stanovništva, ko Bunjevci. Ove istoriografske činjenice upućuju na zaključak (1) o nastanku bunjevačkog etniciteta u tranzicionom području migracija (mletačka Dalmacija) u istorijski relativno bliskim okolnostima koje su prithodile ovim migracijama i (2) o podsticajnim uslovima razvoja bunjevačkog etniciteta u Bačkoj i nepovoljnim uslovima njegovog razvoja u ishodnim područjima migriranja (prvenstveno u austrijsko-hrvatskoj Lici i, u manjoj miri, u mletačkoj Dalmaciji).
Prvi zaključak sadrži implikaciju o nastanku identiteta Bunjevaca, ko buntovnog, rebelijaškog naroda, na osnovu mišanja, amalgama, prislojavanja zatečeni dalmatinski vlaha, na prostoru pod mletačkom vlašću, između Zrmanje i Neretve, posebno u Zagori, obuhvaćeni procesom sedentacije, i vlaški (katolički i pravoslavni) migranata iz Hercegovine i katolički kolonista iz sridnje Bosne[26]. Vlaško stanovništvo Dalmacije, formirano je uticajima utvrđeni gradova-tvrđava (Poljice, Klis, Drniš, Knin) ko i primorski gradova (Split, Šibenik, Trogir). Vlasi iz dalmatinske Zagore (Petrovo Polje, Bukovica) i Cetinske krajine imali su, ko elemente svojeg etničkog identiteta, nasliđe „Statuta Vallachorum“, „vlaški pravica“ i lokalne samouprave (seljačke lige u područjima dalmatinski gradova) ko i iskustvo sa kmetovskim ugovorima sa starohrvatskom vlastelom i urbanizovanim didićima. Hercegovački vlasi izbiglice imali su tradiciju rodovske katunske ratničke demokratije i začetaka knežina (proces nastajanja crnogorski plemena). Etnički dodiri dalmatinski i hercegovačkih Vlaha trajali su čitav vik (od pada Klisa 1537. do pojave bunjevačkog etniciteta oko 1620. godine) što je dovelo do njeve etničke amalgamacije. Oblikovanju tog etniciteta doprinele su vlaške bune protiv kliškog sandžak-bega koje se javljaju višekratno od 1585. godine[27].
Subjekt buna po kojima su Bunjevci dobili svoj etnički naziv, bili su na opisani način formirani dalmatinski vlaški, protobunjevački rodovi. Razlozi pobuna poticali su iz ugrožavanja njevog katunskog rodovsko-ratničkog sistema uslid nastojanja vladajući osmanski struktura da nametnu nove poreske, radne i vojne obaveze. Motiv pobuna potico je takođe iz promine zemljovlasnički odnosa – promine timarskog (sa vojnom službom povezanog zemljoposida) na čivčijski sistem (trajni naslidni zemljoposid, sličan slovenskim i vlaškim baštinama). Ova promina doprinela je nastojanjima turski velmoža da eksproprišu vlaške rodovske baštine na kojima se zasnivao katunski sistem (župska zimovališta vlaški pastira).
Početak protobunjevački buna mož se povezat sa tzv. seobom Bunjevaca 1585. godine iz Huma (zapadne Hercegovine – Grdanova buna) u Dalmaciju. U tom dilu Hercegovine Vlasi su tokom I vika osmanske vladavine uživali privilegije (Sinan-paša sandžak Hercegovine prizno je baštine hrvatski velikaša i vlaški katuna). Poremećaji krajom 16. vika (Mletački ratni napori u južnoj Dalmaciji, epidemija kuge, zaoštravanje poreske politike Osmanske vlasti prema Vlasima, nestajanje hrišćanske raje uslid islamizacije župskog hrvatskog stanovništva) nuz blokade tradicionalni stočarski putova iz viši planinski pašnjaka na primorska zimišta, pogoršali su položaj Vlaha. To je izazivalo njev otpor i pokretalo migracije prema Mletačkoj severnoj Dalmaciji. Ovi hercegovački doseljenici i vlasi-katolici ikavci priseljeni krajom 16. vika iz zapadne Bosne, bili su nosioci buntovni aktivnosti protiv Mehmed-bega 1603. godine[28]. Odmazda prema ovim buntovnim Vlasima bila je prisilna evakuacija (surgun) oko trećine stanovništva Kliškog sandžaka u Podunavlje 1607. godine[29]. Posli opoziva ove nasilne seobe od Porte (centralne vlasti turskog sultana) izvedena je povratna migracija priseljenog stanovništva u Dalmaciju.
Etnogeneza Bunjevaca ima izvorište u formiranju etno-političkog identiteta Vlaha-katunara čiji autohtoni izvor pridstavljaje bune kojima su vlaški rodovi nastojali odbranit svoj katunsko-rodovski sistem-način života. Karakteristike tog načina života bile su nespojive sa vojno-birokratskim sistemom feudalni država, pogotovo u njevoj razvijenoj fazi (17-18. vik). U pridosmanskoj etapi feudalne države nastojale su da Vlahe-katunare integrišu ko posebni, od feudalnog društva izolovani korpus, od čije vojno-privredne autonomije su ostvarivale korist. Pokretljivost i njeva vojnička odbrambena efikasnost davale su, u rišavanju konflikata sa Vlasima, pridnost ideološkim i subverzivnim metodama sankcionisanja[30]. Viševikovni konfesionalno-politički sukob hrišćanski crkava na Balkanu bio je pozadina kolebanja-dinamike formiranja etno-političkog identiteta Vlaha i, na osnovu tog, njevog priklanjanja kasnijim naciotvornim procesima na Balkanu. Misionarsko dilovanje franjevaca u ovom pogledu pridstavlja pripremnu etapu u formiranju bunjevačkog etno-političkog identiteta u kojoj su se protobunjevački rodovi počeli oblikovat poprimajući katoličko-kulturne osobine po kojima su se razlikovali od ostali, pogovoto pravoslavno orijentisani vlaških rodova.
Ispočetka je impuls bunjevačke (rebelijaške, buntovničke) etnogeneze Vlaških rodova potico iz osmanski nastojanja njeve nasilne integracije u vojno-komorski i martološko-graničarski sistem. Povoljniji uslovi kod Turaka nego kod hrišćanskih feudalaca nuz održavanje katunsko-vojnog sistema (priznavanje Vlaških pravica) imali su pacifikatorski efekt i uzdržavanje Vlaha od buna veći razmira. Kasnije, u periodu Mletački ratova sa Turcima i promina granice Dalmacije i Like, bekstva Vlaha i depopulacije pograničkog područja i nastojanja Mlečana i Turaka da nasele ova područja, značaj Vlaha kao graničara-martoloza raste. Davanje zemljišta u baštinu Vlasima i njevim glavarima (stvaranje povlašćenog vlaškog sloja) bio je način vezivanja Vlaha, kako na osmanskoj, tako i na mletačkoj strani. Katoličenje vlaha-pravoslavaca na mletačkoj i na austrijskoj strani pridstavljalo je vid garantovanja njeve lojalnosti u okolnostima rata sa Turcima.
Masovna pomiranja vlaški parabunjevački rodova stvorila su kod ukupnog okružujućeg i udaljenijeg stanovništva Dalmacije pridstavu o buntovničkom, nepokornom i istovrimeno martirskom karakteru ti ljudi. Ovaj masovni rebelijaški pokret dono je vlaškim rodovima kliškog sandžaka naziv Bunjevci[31]. Iz tog jezgra Vlaha-katolika severne Dalmacije, širio se kroz čitavi 17. i 18. vik impuls rađanja novog bunjevačkog etniciteta – osićanje privrženosti bunjevačkom etničkom identitetu čija autohtonost se oslanjala na borbu za „vlaška prava“ i etno-kulturnu bliskost i solidarnost Vlaha-katolika, ikavaca.
HRVATI, VLASI/MORLACI I BUNJEVCI
Jedno od pitanja etničkog identifikovanja Bunjevaca postavlja se povodom tumačenja načina povezivanja porikla Bunjevaca i Hrvata[32]. U velikom polju komunikacije ideja, Internetu, nalazi se razmatranje dr Nediljka Budiše tematike koja nas u ovoj studiji interesuje[33]. Budiša nastoji objasnit etnogenezu “starohrvatskog stanovništva /dalmatinske/ Zagore” na osnovu studije slučaja “onoga što se zna za župu Nevest (uglavnom kasni srednji vijek)”[34].
Budiša razlikuje dvi pridturske i jednu tursku etapu etnogeneze stanovništva dalmatinske Zagore nalazeć u svakoj od nji specifičan kontakt vlaškog i starohrvatskog etniciteta.
Budišini nalazi značajni su po tom što u pridturskim etapama konstatuje etničku razliku izmed vlaškog stanovništva i starohrvatski didića[35], nalazi neposridno prije turske okupacije Dalmacije (Zagore) migraciju vlaški rodova, koji čine etnički supstrat protobunjevačkog stanovništva, i što razlikuje bunjevačke vlahe-katolike ikavce iz Hercegovine i sridnje Bosne i Vlahe pravoslavne vire ijekavce koji se u Dalmaciju doseljavaje u turskoj etapi sa tromeđe Hercegovine, Crne Gore i Srbije. Iako je to pojednostavljena slika migracija vlaški protobunjevački rodova, ona daje oslonac za istraživanje naše teme.
Kaki zaključak je moguće izvest iz Budišini nalaza povodom pitanja o povezanosti etnogeneze staroHrvata i Bunjevaca?
Iz Budišine analize i na osnovu evidencije o istorijskim prominama na području Dalmacije, na kojem je počo proces bunjevačke etnogeneze, možemo konstatovat da je ta geneza autohtona u odnosu na etnogenezu iz karpatskog područja doseljenih (Bela Hrvatska) staroHrvata, prvenstveno plemeniti hrvatski rodova visokog vojničkog i vlastelinskog staleža, ko i didića. Ovi drugi su se u prvoj etapi svoje etnogeneze asimilovali sa starosidiocima, prvenstveno staroslovenskim zemljoradnicima čakavcima zatečenim na tlu prvobitnog naseljavanja staroHrvata.
U drugoj etnogenetskoj etapi – Budiša je naziva etapom Vlaha-Bunjevaca, uoči turske okupacije Dalmacije (1521. godine), etnička veza Vlaha sa didićima nije mogla bit uspostavljena jel su starosidioci didići-zemljoposidnici upravljali kmetovima, vezanim za zemlju na svojim imanjima, iz dalmatinski gradova (priseljeni u Šibenik, Split, Trogir). U to vrime ovi gradovi su prema Vlasima imali odnos ekskluzije (zabrana braka, naseljavanja Vlaha u gradu…) nuz nigovanje sa njima odnosa robne razmene. Iz ti privredni odnosa Vlasi su mogli primat kulturne uticaje al obrniti uticaji inkluzije Vlaha, i tim putom njeva etnička asimilacija, nisu bili mogući.
Povezanost starohrvatske i autohtone bunjevačke etnogeneze bila bi moguća ukoliko bi starosidilački hrvatski rodovi sa područja Kliškog sandžaka učestvovali u bunama po kojima su Bunjevci dobili svoj etnonim. No, ti rodovi su izbigli ispred turske najezde el su se poturčili ne bil zadržali svoje poside i sačuvali povlašćen položaj. Podatak o doseljavanju vlaškog, uglavnom katoličkog stanovništva, iz zapadne Bosne, na teren Kliškog sandžaka (1579-1616) ne omogućiva zaključak o učešću starohrvatskog stanovništva u ovim bunama. To stanovništvo je bilo župsko-zemljoradničko a ne vlaško (katunsko-stočarsko) kako je planski priseljavano u navedenom periodu. Starohrvatsko stanovništvo (vlastela, didići i asimilovani hrvatski kmetovi-zemljoradnici) uglavnom su prišli na islam i, u posmatranom turskom periodu, činili su tursko stanovništvo[36].
Iz raspoložive istoriografske evidencije se ne mož izvoditi etnogenetska povezanost-poriklo Bunjevaca od starohrvatski rodova. Tvrdnje o Bunjevcima ko subetničkoj skupini hrvatskog naroda-etnije pripada primordijalističkom posmatranju formiranja hrvatskog nacionalnog identiteta. Bunjevački etnički identitet javlja se i razvija u vrime kasnog feudalizma ko izraz krize vlaško-rodovskog sistema i u suprotnosti sa hrvatskom vlastelom. Borba lički Bunjevaca-Krmpoćana sa hrvatskim grofovima Zrinjskim i Frankopanima oko teritorijalizacije (naseljavanja i sticanja rodovski i individualni zemljoposeda-baština) na njevim vlastelinskim zemljoposedima, svidoči o etničko-političkom jazu između Hrvata i Vlaha-Bunjevaca u vrime uspostavljanja njevog početnog dodira[37].
Za razliku od austrijsko-hrvatskog područja sa razvijenim feudalizmom, mletačka Dalmacija je Vlasima-Morlacima pružala mogućnost zasnivanja autohtonog bunjevačkog etniciteta (solidarnosti rodova doseljenih iz različitih krajeva) sa elementima pravno-političke institucionalizacije. Mletačke vlasti su rado koristile instituciju seljačkih liga tokom 16. vika za pacifikaciju Morlaka[38]. Kao oblik lokalne samouprave „liga ili zbor (ređe pod nazivom posoba ili obljuba) bila je savez seoskog stanovništva jednog gradskog područja u samozaštitne svrhe, sa zakonodavnim, pravosudnim i policijskim funkcijama“ (B.Desnica, str. 237). Ovaj institut samouprave bio je poznat pre turskih vremena od Nina do Neretve (to potvrđuje Zaostroški zakonik iz 1551. godine). Sa iseljenjom starosidilačkog stanovništva, lige su iščezle. Al, sa uspostavljanjom vlasti mletački providura Dalmacije lige su obnovljene. Kotarski/Krajinski statut primer je održanog zbora/lige 1654. godine (239)“.
Lige su mletačkim vlastima bile značajne u periodima mira što potvrđiva oživljavanje liga u razdoblju od Kandijskog do novog rata 1684. godine (to je zadnja faza njevog bitisanja). B. Desnica zaključiva „Установа лиге била је као створена да помогне млетачким проконзулима у њиховом настојању за одржавањем мира на пограничју, за прогоном разбојника, Сењана и бунтовно настројених Морлака, чија су недјела могла да доведу у питање толико жељени и толиким жртвама постигнути мир.“
Iako su trajale relativno kratko, u mirnim intervalima mletačko-turski ratova, institucije seljačko-morlačkih liga, doprinele su sticanju iskustva institucionalizovane autonomije i njegovom uključivanju u elemente bunjevačkog etničko-političkog identiteta. U vrime normalizacije prilika u gornjoj Dalmaciji 1689-1702. godine, „провидури опет оживљују /lige/, али примјећујемо уједно и њихову намјеру да их лише сваке аутономије и да их што чвршће зауздају. Лиге, међутим, регби не пристају пасивно на то спутавање, прелазе дјелокруг одређен им капитулима и узурпирају функције које падају у надлежност редовни власти“ (245-246). Otpor gušenju autonomije liga potvrda je prihvaćanja ti institucija od strane Morlaka ko načina njevog organizovanja i solidarnog etničkog povezivanja[39].
Autonomija narodni liga u Dalmaciji mož se tumačit ko začetak knežije slične onoj u Paštrovićima, a razlog njezine neostvarenosti je nedovršeni proces formiranja bunjevački rodova ko plemenskog saveza (kako je to ostvareno u slučaju Crnogorskih plemena). Razlog u prilog ovakvom razumivanju dalmatinski liga i, istovrimeno, objašnjenjenje prikida, neostvarivanja etnogeneze dalmatinski i lički Bunjevaca u pravcu konstituisanja ko jedinstvenog plemena, mož se nazrit iz analize gašenja liga. Pobuna 1702. godine lički Vlaha-Bunjevaca koji su se „на једном црквеном збору, побунили и побили своје војничке и цивилне поглавице“ navela je Mlečiće na ukidanje liga ko narodnog sastajanja i saborovanja[40]. Dvi godine kasnije (1704), pravoslavni „поп Куриџа, на збору код Петрове цркве, дигао је буну и довео под Задар 7.000 оружаних Морлака“ (246). Kuridžina buna nije uspila jel se bunjevački rodovi sa desne strane Krke, pod uticajom franjevaca, nisu pridružili pravoslavnim pobunjenicima. Ovaj događaj upućiva na zaključak o početku etničke bifurkacije dalmatinski Vlaha-Morlaka po religijskoj osnovi na buduće Bunjevce-katolike i Srbe-pravoslavne.
Konstrukt Bunjevaca ko sub-etnije hrvatskog naroda pripada procesu izgradnje hrvatske nacije, čiji se vrimenski početak sustiče sa bifurkacijom Vlaha-katolika na Bunjevce (na području Mletačke republike) i neoHrvate (na području austrijske hrvatske vojne krajine)[41]. Intervencije vlaško-bunjevački prvaka kod senjskog i zagrebačkog biskupa potvrđivaje postojanje dvi etno-političke (kasnije nacionalne) perspektive koje su se tokom naredna tri vika formirale ko dva nacionalna identiteta – Bunjevački sui generis i Hrvatski identitet sa bunjevačkom etničkom pozadinom.
FORMIRANJE NACIONALNOG IDENTITETA BAČKI BUNJEVACA
Izgradnja bunjevačkog nacionalnog identiteta uslov je njevog etabliranja ko vidljive, kulturnim i društveno-političkim potencijalom potvrđene manjinske zajednice u savrimenom nacionalno-političkom okruženju. Temelj ovi potencijala je etnička autohtonost Bunjevaca, autonomno istorijsko formiranje etniciteta i sposobnost izgrađivanja nacionalnog identiteta na osnovu modernizacije, sinhronizacije elemenata etničkog identiteta sa naciotvornim procesima okružujući naroda.
Bački Bunjevci se, od doseljavanja na tlo južne Ugarske, tokom 17. vika, samoidentifikuju svojim katoličanstvom, ikavsko-štakavskim govorom i svojom drevnom, kršćanstvom modifikovanom kulturom, posebno, običajima. To su egzogeni, „Drugima“ okrenuti markeri po kojima se bački Bunjevci razgraničavaje u okruženju svojeg bačkog zavičaja. Istovrimeno to su i endogeni, sopstvenom samorazumivanju i samoizgradnji okrenuti sadržaji bunjevačkog etničkog identiteta. U ovom modelu endogeni konstituenata identiteta, zapažamo odsustvo socijalizovanog pamćenja porikla, istorijski izvedenog poimanja mitske il realne zajedničke sudbine na ishodnom tlu zajedničkog zavičaja i svima drage narodne kolevke. Brez ovog poslidnjeg identifikacionog markera projektovanje budućnosti Bunjevaca ostaje brez oslonca. Brez njega izgrađivanje bunjevačkog nacionalnog identiteta, koji pridstavlja mapu kretanja ka viziji održivog razvoja u budućnosti, nema istorijsku etničku osnovu. Katoličanstvo Bunjevaca je negacija njeve vlaške, pridkršćanske istorije, pa je otaleg nacionalni razvoj Bunjevaca brezuspišan, kako to Todosijević zapaža.
Etnogenetski i naciotvorni proces bački Bunjevaca[42]
[slika 2]
Ordinata – snaga etnički i nacionalno-ideološki težnji i veza, apscisa – vrime (godine)
Ključna praznina u endogenim elementima bunjevačkog etničkog samoidentifikovanja je odsustvo kolektivnog pamćenja porikla, realnog toka zajedničke etnogeneze. Kod Bunjevaca tu prazninu popunjava mutno sićanje o dalekoj riki Buni i nejasnim stazama seoba bunjevačkididova dovršeni 1686/87. godine u Bačkoj[43]. Ovu prazninu popunjava slika fantasmagoričnog sićanja na daleki, mitski pejzaž rike Bune, sa graničnog područja kruti razgraničavanja sa ne-katolicima i ne-ikavcima – sa Hrvatima i sa Srbima. Ovu prazninu u identitetu bački Bunjevaca mož popunit istorijski realna slika Vlaško-Bunjevačke etnogeneze, sa dalmatinskim ishodištem, izlaskom Vlaha-katolika u istorijski svit Bunjevaca što su jezgro svojeg etničkog identiteta doneli i razvili u Bačkoj. Ovo popunjavanje brezvrimenog i neteritorijalizovanog ishodnog bunjevačkog etničkog identiteta, konstruisanog u konfrontaciji balkanski konfesionalni nepodnošljivosti, uslov je formiranja njihovog modernog nacionalnog identiteta.
Oslanjajuć se na gori skicirani empirijski model etnogenetskog i naciotvornog procesa bački Bunjevaca, u nastavku je naznačeno tumačenje procesa istorijskog formiranja i aktuelni nastojanja izgradnje bunjevačkog nacionalnog identiteta od strane četiri političke perspektive prisutne u diskursu u savrimenoj bunjevačkoj zajednici[44].
Kolektivno, socijalizovano pamćenje bački Bunjevaca dobija konkretne istorijske sadržaje tek lokalizacijom na tlu južne Ugarske. U tom pamćenju nema realni događaja višekratnog doseljavanja Bunjevaca, njevi vlaški ishodišta, niti rodovski zajednica i izvorni naselja na kojima je proces njeve etnogeneze u Bačkoj počo. Očigledan je prikid u pamćenju i brisanje sićanja na vlašku pridistoriju Bunjevaca. Nakon istraživanja ove pridistorije, mogu se sagledati razlozi i ciljovi ovog pomračenja i diskontinuiteta u istoriji bački Bunjevaca[45].
U momentu poslidnjeg masovnog seljenja Bunjevaca u Podunavlje 1686. godine, na tlu Austrijsko-Mletačke tromeđe (prema Osmanskom carstvu), na hrvatskom dilu Vojne krajine, već je bio u toku rani proces hrvatske naciokreacije. Taj je proces, na prilomu 16. i 17. vika, bio okrenut privlačenju katolički vlaško-morlački rodovski zajednica u nastajući konstrukt hrvatskog etniciteta. On je bio inspirisan i politički suprotstavljen konkurentnom, autohtonom procesu formiranja bunjevačkog etniciteta (takođe identitetu pravoslavni vlaha-Srba). Motiv obnove hrvatske državnosti potico je od hrvatskog plemstva i klera (nakon ekspanzije Hrvatske na tlo zapadne Slavonije, kojom je obuhvaćeno i zagrebačko područje) koji je konfrontiran kako austrijskom nastojanju relativizacije etniciteta u Vojnoj krajini[46], tako i nastojanju Mlečana da, podrškom formiranja bunjevačkog etniciteta (dobri Vlaha) u Dalmaciji, pacifikuju Morlake (senjske uskoke i jadranske gusare).
Bunjevci, koji su se 1686. godine masovno priselili u Bačku, nosili su svist o svojem autohtonom ustaničkom/buntovničkom potencijalu koji je činio jezgro motiva njevog etno-političkog (kasnije nacionalnog) okupljanja. Ta politička perspektiva se tokom 17. i 18. vika ispoljavala u okviru borbe bunjevačkog građanstva za dobijanje statusa slobodni kraljevski gradova i seljaštva za očuvanje statusa baštinika-zemljoposednika na osnovu službe u Vojnoj krajini. U tom periodu (18. vik i prvi nikoliko decenija 19. vika) teko je proces bunjevačke etničke konsolidacije: prilaz na panonski način zemljoradnje i salašarsko-seoskog/gradskog stanovanja, ovladavanje kulturom okružujući napridniji – posebno nemački – doseljenika, prihvaćanje novog načina odivanja, muzičkog izražavanja (tambura umesto gusala i gajdi), dopunjavanje vokabulara radi uspešnije komunikacije sa novim okruženjem (srpski, nemački, mađarski) i prihvatanje latinske pismenosti (umisto ranije glagoljice/ćirilice). Ovaj proces dospio je do vrhunca (zlatno bunjevačko doba) u vrime rusko-turskog rata (1806-1812), blokade Dardanela za transport ruskog žita i dospivanja bačke (i bunjevačke) pšenice po stimulativnim cinama na evropsko tržište.
U ovom etno-političkom procesu Bunjevci, ko nova etnička grupa/narod, napuštili su svoje vlaško-katunske norme društvenog života, naročito svoju posebnu rodovsko-ratničku strukturu, demokratiju rodovske knežije. Čak su se i bunjevački rodovi (bratstva) raspali na porodične zadruge izmed koji je etnička veza oslabila, da bi se i ove porodice, krajom 19. i početkom 20. vika, atomizovale na individualna salašarska gazdinstva. U ovom procesu je izgubljena osnova konstituisanja bunjevački rodova kao demokratski strukturirani plemena, isto se dogodilo i u Dalmaciji, Liki. Za razliku od Crnogorski rodova koji se, ko katuni, priko izabrani knezova, organizuju ko knežije sve do plemena[47]. Bio je to rezultat ideološkog uticaja na Bunjevce usmirenog na brisanje njihove vlaške priistorije, u tom prvenstveno njeve ratničke tradicije[48].
Društvenu vezu izmed bunjevački porodica i gradski stanovnika u ovom procesu konsolidacije (uključujuć njezine negativne efekte) pridstavljala je Rimokatolička crkva (RKC) sa svojim župama i njevom upravnom nadgradnjom. Osim virski praznika, litija i prigodni okupljanja (uključujuć proštenja, rodovske skupove povodom svadbi, ukopa i sl.), nestali su rodovski sabori (dogovori knezova, vojvoda) koji su u vlaško vrime omogućavali politički nastup, kolektivno izražavanje interesa, nastup rodovske zajednice ko društvenog subjekta.
U takim socio-političkim i etničkim uslovima Bunjevce je zadesio proces naciokreacije (narodnog priporoda) u Austro-Ugarskoj monarhiji. Ko paorski narod, Bunjevci su imali malobrojnu građansku i tradicionalnu klerikalnu inteligenciju u službi RKC u kojoj je virski kontrapunkt (prema pravoslavnoj i islamskoj konfesiji) priovlađivo nad etničkom, rodoljubivom orijentacijom. Taki ideološki profil bunjevačke inteligencije potpo je pod uticaj ideja naciokreacije, posebno mađarskog i srpskog, a krajom 19. vika, hrvatskog nacionalizma.
Akcent narodnoobnoviteljski ideologija u bunjevačkoj naciotvornoj inteligenciji bio je na povlačenju ideološke granice prema asimilacionim uticajima okružujući nacionalizama al brez jasnog oslonca na viziju nacionalne budućnosti Bunjevaca. Nedovršen proces formiranja etničkog identiteta (brisanje iz pamćenja predbunjevačke prošlosti)[49] bio je breša u formiranju bunjevačkog nacionalnog identiteta koja je omogućivala ideološko-nacionalno preslojavanje (integraciju, višeslojnost nacionalnog identiteta u formiranju) i asimilaciju Bunjevaca u ne-bunjevačke identitete.
Borba bunjevačke nacionalne inteligencije prvog talasa, uoči Prvog svitskog rata, dovela je do okrećanja endogenim faktorima zaostajanja etnogeneze Bunjevaca što je rezultiralo početkom izgradnje kulturni, obrazovni, folklorno-umitnički institucija (začetaka Gelnerove „više kulture“). Velika narodna skupština u Novom Sadu 1918. godine bila je zenit ovog etničko-obrazovnog i naciotvornog poleta bunjevačke sekularne građanske inteligencije (još ne cilovitog, programski konkretizovanog naciotvornog procesa koji se mogo očekivat u jugoslovenskoj državi koja se rađala).
Rezultat konstituisanja nove države otvorio je gamu protivrečnosti koje je sadržalo dotadašnje nepotpuno formiranje bunjevačkog etničkog i nacionalnog identiteta. Bunjevački narod bio je Trianonskim mirom rascipljen i, u Mađarskoj, pripušten obnovljenoj nemilosrdnoj asimilaciji u mađarski nacionalni identitet. Sotim je „tržište života“ – osnov demografske i etničke samoodrživosti – suženo a bunjevački narod pripušten „beloj kugi“ i apstinenciji od nigovanja i izražavanja bunjevačkog identiteta. Bunjevci u Kraljevini SHS pripušteni su, zahvaljujući politiki pacifikacije hrvatskog nacionalizma, dilovanju hrvatske misionarske kolonije u „hrvatskom etničkom prostoru Bačke“ koja je svojom propagandom, podržanom agitacijom Hrvatske seljačke stranke (HSS) braće Radić i naklonošću RKC, uspila da do 1930ti godina izvede hrvatizaciju većine bunjevačkog stanovništva[50].
Hrvatizacija Bunjevaca bila je takođe rezultat neispunjeni nada nacionalnog samoodređenja Bunjevaca u Kraljevini Jugoslaviji, odsustva izgradnje institucionalizovane „visoke kulture“ i razvoja autohtone bunjevačke inteligencije u životnom arealu etničkog prostora bunjevačke Bačke. Umisto izgradnje ove infrastrukture formiranja modernog nacionalnog identiteta Bunjevaca, njeva zajednica je pripuštena vihoru nacionalistički stranačkih konfrontacija iz kojeg je proistekla diferencijacija na Hrvate bunjevačkog porikla i Bunjevce sui generis pripuštene beskrajnom moratorijumu traganja za sopstvenim etničkim i nacionalnim identitetom[51]. Iz take društveno-političke situacije međuratne Kraljevine Jugoslavije, s jedne strane, rezultiraju savrimene nekonsolidovane bunjevačke političke perspektive a, s druge, etnički i nacionalno apstinirajući Bunjevci skloni posustajućem egzistiranju u (unutrašnjoj) dijaspori egzotičnog etničkog relikta.
Razumivanje savrimenog stanja bački Bunjevaca zahtiva kvalifikovanje još dva istorijski ključna događaja: dekreta o zabrani nacionalnog izražavanja i administartivnoj kategorizaciji Bunjevaca (i Šokaca) ko Hrvata iz maja 1945. godine, i osnivanje Bunjevačkog nacionalnog saveta februara 2003. godine.
Pomenut dekret je po svojoj prirodi i namiri akt identicida nad Bunjevcima kojim je, od strane tadašnje jugoslovenske države (Titove Jugoslavcije) etničko kvalifikovanje Bunjevaca kao Hrvata poslužilo za realizaciju strategije integracije severozapadne Bačke u državotvorni projekt Republike Hrvatske. Iz ovog akta državnog nasilja nad Bunjevcima vidi se da je mali narod Bunjevaca instrumentalizovan u borbi državno-nacionalnih interesa oko Bačke ko važne severne kapije Srbije u Evropu. Kad je taj projekt posto neostvariv zbog promine etničkog sastava Bačke, Hrvatska (pridsidnik Franjo Tuđman) je za Bunjevce izgubila interes i prihvatila strategiju njeve nasilne deportacije na otoke el u Slavoniju[52].
Osnivanje Nacionalnog savita bunjevačke nacionalne manjine je u istoriji tog naroda prva državno-institucionalna forma njegovog političkog izražavanja kojom srpska država Bunjevcima priznaje status nacionalne manjine sui generis. Specifičnost je u tom što je Srbija pravno priznala ulogu matične države prema Bunjevcima kao manjini na sopstvenoj a ne, kako je uobičajeno, na teritoriji druge države[53]. Istovrimeno Srbija Bunjevce u praksi tretira ravnopravno sa drugim nacionalnim manjinama koje uživaje pokroviteljstvo svoji matični država. Otklanjanje ove stvarne neravnopravnosti Bunjevaca zahtivala bi ustavni amandman. To je utopijska mogućnost pa se ispravljanje pomenute anomalije mož postignit ustanovljavanjom oslonca na sopstvene snage, razvojom nacinalnog identiteta kojim Bunjevci ostvaruju unutrašnju solidarnost u društveno-političkim, demokratskim odnosima bunjevačkog civilnog društva i Bunjevačkog nacionalnog savita ko mostu prema državi. Civilno društvo i njegova Bunjevačka liga, ko insticionalizacija demokratski uspostavljene nacionalne solidarnosti, pridstavljali bi revitalizaciju demokratske tradicije, koja nedostaje u identitetu Bunjevaca. Ovo je jedna od politički perspektiva u aktuelnom diskursu pokrenutom povodom prošli izbora za Bunjevački nacionalni savet (BNS). Druga, ostvarena politička perspektiva nacionalnog razvoja Bunjevaca oslanja se na njev specifični status nacionalne manjine u Srbiji čije dobre strane i nedostaci su poznati[54].
ZAKLJUČAK
Vlaška hipoteza o poriklu Bunjevaca omogućiva tumačenje njeve prošlosti na osnovu realni istoriografski evidencija. Teorijske konstrukcije o imenu i poriklu Bunjevaca, na osnovu hipoteza nacionalno-ideološke provenijencije, odgovaraje mistifikaciji identiteta Bunjevaca koja mož dovest do njevog podređivanja drugim nacionalnim identitetima[55]. Prihvaćanje realni istorijskih činjenica omogućiva argumentovano objašnjenje porikla Bunjevaca, i iz tog izvođenje projekcije njevog održivog razvoja ko malog ugroženog naroda. Taka projekcija je osnov operacionalizacije nacionalnog identiteta ko kulturno-obrazovnog sistema, i institucionalizacije njihovi ljudski i kolektivni prava, ko kulturne autonomije u zemljama u kojima žive.
Glavni nalazi ove studije iđu u prilog istraživačke hipoteze postavljene u uvodu. Raščlanjena na zasebne tvrdnje hipoteza glasi:
- U dilu istraživačke literature i u nacionalno-ideološki angažovanoj publicistici o Bunjevcima izvršena je marginalizacija i tabuizacija vlaške predistorije, ishodnog “praska” i početka etnogeneze Bu-njevaca;
- Taki pristup istoriji Bunjevaca izvršen je radi brisanja njevog kolektivnog pamćenja o sopstvenoj buntovnoj prošlosti u kojoj su njevi prici formirali elemente etno-političkog identiteta na osnovu koji je počo njev autohtoni etno-nacionalni razvoj;
- Brisanjom etno-političkog markera iz etničkog identiteta bački Bu-njevaca, njev etnički identitet je blokiran na nivou tradicionalne ruralne katoličko-folklorne kulture koji otežava razvoj bunjevačkog nacionalnog identiteta, njemu odgovarajuće solidarnosti civilnog društva i institucionalizacije težnji ka samoodređivanju i ostvarivanju kolektivni građanski prava.
Rezultati analize/argumenacije u ovoj studiji pokazivaje:
Ad 1 – Postoji vlaška pridistorija – prošlost protobunjevački rodova, koja se u literaturi i savrimenom diskursu politički angažovane etno-nacionalne elite, zanemariva. Ishodni prasak/eksplozija, iz koje se rađa bunjevački etnicitet i njev etnonim Bunjevci, istorijski je lociran u nizu vlaški pobuna u Kliškom sandžaku izmed 1585. i 1620. godine. Etnogeneza protobunjevački rodova, ko i početna etnogeneza Bunjevaca, pokaziva njevu autohtonost, izvođenje iz rodovsko-katunskog društva koje se razlikuje od društva staroHrvatski plemena raslojeni na plemenite ratničke rodove i didiće; Vlasi su autohtona društva u sve tri etape vlaško-hrvatski kontakata. Analiza sličnosti imena iz turski deftera 1475-76. potvrđiva kontinuitet Vlaha-Krmpoćana sa Bunjevcima koji se početkom 17. vika bune u Liču i konfrontiraju sa hrvatskim velikašima Frankopanima i Zrinskim, i naposlitku se lociraje u selu Krmpote iznad Rijeke[56].
Ad 2 – Postoji buntovna vlaško-morlačka prošlost Bunjevaca u kojoj su njevi prici formirali elemente etno-političkog identiteta na osnovu koji je počo njev autohtoni etno-nacionalni razvoj. Bunjevci, oni koji se bune, je etnonim izveden iz etno-političke konotacije pobunjeničkog procesa koji dalmatinske Vlahe-katolike izvodi na istorijsku scenu ko subjekte oslobodilački ideološko-politički težnji (sedentacija do tad polunomadski Vlaha ko zemljoposidnika-baštinika a ne kmetova, integrisani ko ravnopravni u društva dalmatinski gradova putom seljački liga). Princip bune sadrži dvi protivrečne težnje: neobuzdanost, anarhičnost vlaške prirode versus civilizacijsko disciplinovanje, poštovanje pravni normi i uvažavanje institucija koje garantuju bezbednost i individualno-privatno vlasništvo, ka čemu je stremilo misionarstvo franjevaca. Ova protivrečnost u etničkom identitetu Bunjevaca doprinela je njevoj istorijskoj pasivizaciji u okolnostima formiranja nacija i svođenju njeve društvenosti na oblik etničkog relikta.
Ad 3 – Utvrđene su činjenice koje pokazivaje da je etnički identitet bački Bunjevaca blokiran na nivou tradicionalne ruralne katoličko-folklorne kulture što spričava razvoj bunjevačkog nacionalnog identiteta i njemu odgovarajuće solidarnosti civilnog društva i institucionalizacije težnji ka samoodređenju i ostvarivanju kolektivni građanskih prava.
U istorijskoj perspektivi formiranje bunjevačkog nacionalnog identiteta i njegove realne poslidice su slideće:
Uvid u raspoložive demografske podatke o bačkim Bunjevcima od doseljenja njeve poslidnje velike skupine 1686. godine do danas, upućiva na zaključak o njevom demografskom bumu tokom prvi 200 godina (prosična stopa rasta bunjevačkog stanovništva u periodu 1715-1918. iznosila je 1,42% godišnje) i njevoj demografskoj katastrofi u poslidnji sto godina (prosečna stopa rasta ukupnog stanovništva bunjevačkog porikla savrimene severne Bačke u periodu 1918-2002. godine svedena je na 0,003% i ista stopa za Bunjevce sui generis na -0,36% godišnje).
Prva etapa demografskog rasta koincidira sa borbom Bunjevaca protiv asimilacije, dakle, sa borbenim političkim nastupom koji obnavlja buntovni identitet autentični Bunjevaca.
Druga etapa depresije i demografskog gašenja, koincidira sa strančarenjom bunjevačke elite, izbegavanjom političkog nastupa u borbi sa obadva vida asimilacije – agresivne hrvatizacije i oportunističke strategije prirodne asimilacije mađarski i srpski vlada. Vrhunac ove etape depopulacije bački Bunjevaca je etnički udar, identicid zabrane nacionalnog izražavanja Bunjevaca pod svojim istorijskim etnonimom, i njeva nasilna administrativna katagorizacija ko Hrvata.
Poslidnja etapa nacionalne obnove, al ne i etničke revitalizacije Bunjevaca, počela je 1991. godine, posli skoro polak vika njeve potpune marginalizacije i nevidljivosti u javnom životu Srbije. Ovu etapu obilužava formalna rekategorizacija Bunjevaca pod njevim etnonimom i de facto ukidanje zabrane uživanja kolektivni prava na elementarnom etno-kulturnom nivou. U etničkom pogledu ova etapa Bunjevcima je pružila šansu elementarne institucionalizacije kulture kaka je nasliđena i ne razlikuje se od kulture Hrvata bunjevačkog porikla. Ovo se odnosi posebno na običaje podvedene pod norme katoličanstva. Korak ka izgradnji specifičnog nacionalnog identiteta Bunjevaca je uvođenje nastave elemenata bunjevačkog govora i nacionalne kulture u osnovno škulovanje bunjevačke dice. Otvoreno je pitanje uvođenja sadržaja visoke kulture u sridnjoškolsku nastavu ovog predmeta kojom se privazilaze tradicionalni, katoličko-folklorni sadržaji, običaji etc. Amaterska produkcija književni, muzički, likovni vridnosti-artefakata sporadično dospiva do nivoa visoke kulture zbog odsustva uslova profesionalizacije i institucionalizacije dilovanja stvaralaca. Tog nema jel je izvorni narodni potencijal-kapacitet institucionalizacije kod Bunjevaca nedovoljan, a država je u tom pogledu nespremna za „pozitivnu diskriminaciju“ prema Bunjevcima kao nacionalnoj manjinu sui generis.
Zaključak iz svega rečenog je slideći:
Okrećanje jednovikovnog negativnog trenda u životu bački Bunjevaca ka pozitivnom rastu, suočeno je sa neophodnosti ideološkog priloma od tradicionalizma (i retradicionalizacije) prema sekularizaciji i moder-nizaciji bunjevačkog etničkog identiteta. Tradicionalna bunjevačka ideologija „duranja“, opstanka u asimilacionističkom okruženju, nije efektivna, nije u stanju da se odupre lokalnim i globalizacijskim pritiscima, vodi ka amorfnom stanju etničkog relikta lišenog energije bunta. Unošenje u bunjevački etnički identitet markera društveno-političkog, nacionalnog samoodređivanja, otvara mogućnost izbora kooperacije sa političkim perspektivama razvoja i suprotstavljanja otvorenim el kripto-perspektivama marginalizacije i akulturacije.
Tako okrećanje zaktiva negovanje refleksivne, kritičke misli sposobne za otkrivanje i rišavanje zabrinjavajući vitalni problema Bunjevaca, usredsriđivanje diskursa bunjevačke političke i kulturne elite na etno-politički i socio-kulturni aspekt nacionalnog identiteta, koji se razvija, i na njegovo energizovanje i, istovrimeno usmiravanje, putom institucionalizacije bazične demokratije bunjevačkog manjinskog civilnog društva. Tako izgrađivanje nacionalnog identiteta traži produbljeno istraživačko osvitljavanje realne prošlosti Bunjevaca, i dalje razvijanje vlaške hipoteze o poriklu Bunjevaca.
Literatura:
Bidermann, H.I. (1893), O etnografiji Dalmacije, 2-go izdanje, Zadar, Pečatnja Ivana Voditzke.
Buljovčić, Josip (1996), Filološki ogledi, Subotica: str. 165-170.
Curta, Florin (2001), The Making of the Slavs. History and Archaeology of the Lower Danube Region, c. 500–700.
Desnica, Boško. (), Stojan Novaković i uskočka Dalmacija (Историја српског народа, С К З . IV, књ. 2, стр. 31). (fnt a str. 236).
Đurđev, Branislav (1984), Postanak i razvoj Brdskih, Crnogorskih i Hercegovačkih plemena, Titograd : Crnogorska Akademija nauka i umetnosti
Erdeljanović, J. (1931), O poreklu Bunjevaca, Beograd: Srpska kraljevska akademija
Feher, I.(1993), Utolso percben, Budapest: Oroksegtar
Fine, John V.A. (2009), When Ethnicity did not Matter in the Balkans, A Study Of Identity of Pre-Nationalist Croatia, Dalmatia and Slavonia in the Medieval and Early Modern Periods, The University of Michigan Press
Gorunović, Gordana (2006), Marksistički model dinarske zadruge u srpskoj etnologiji, Antropologija 2
Ivanić, I. (1899), Bunjevci i Šokci, Beograd.
Ивић, А. (1927), Миграције Срба у Хрватску током 16, 17 и 18 столећа
Jarčević, Slobodan (2007), Nije bilo doseljavanja Slovena na Balkan – oni su starosedeoci Balkana i Panonije
Jeremić, Rista (1927), Beleške o Bunjevcima, Književni sever III, 1927, str. 165;
Jiriček, K. (1952), Istorija Srba, Kulturna istorija, 2 izdanje, eograd: Naučna knjiga
Kujundžić Ostojić, S. (2016), Antropološka funkcija i značenje groktalica kod bačkih Bunjevaca, Doktorska disertacija, Beograd: Filozofski fakultet
Майоров, Александр (2006), Великая Хорватия. Этногенез и ранняя история славян Прикарпатского региона, Санкт Петербург: Издательство СПбГУ
Mandić, Dominik (1982), Bosna i Hercegovina – etnička povijest, knj. III. Toronto: Ziral
Mandić, M. (2009), Buni, Bunijevci, Bunjevci, Subotica: Bunjevačka matica
Marković, S. (2010), Politički život Bunjevaca u Državi SHS/Jugoslaviji od 1918 do 1941 godine, Subotica: BIC.
Mirdita, Zef (2004), Vlasi u historiografiji, Zagreb: Hrvatski institut za povijest.
Mirdita, Zef (2007), Vlasi, polinomičan narod, Povijesni prilozi 33
Nakićenović, Savo. (1999), Boka, Antropogeografska studija, Podgorica: CID
Novak, Grga (1971), Morlaci (Vlasi) gledani s mletačke strane, Poseban otisak iz knjige »Zbornik za narodni život i običaje« Knjiga 45, Zagreb : Jugoslavenska Akademija znanosti i umjetnosti
Pavičić, Stjepan (1931). Starosjedilaštvo današnjeg hrvatskog naselja u Srednjoj i Sjevernoj Dalmaciji. Prilog k proučavanju porijekla Bunjevaca, str. 61-104. – Mužić, Ivan ed. (2010), Vlasi u starijoj hrvatskoj historiografiji, Split: Muzej hrvatskih arheoloških spomenika
Raič, A. (2014), Priskočena tema bunjevačko-hrvatskog dijaloga: dugotrajni moratorium nacionalne identifikacije Bunjevaca, Bunjevački prigled, br. 3. str.193-203. Novi Sad: UG Bunjevci.
Raič, A. (2015), Političke perspektive u programskim platformama bunjevačkih organizacija civilnog društva i stranaka u Srbiji, Bunjevački prigled, 4/2015, str. 35-99., Novi Sad: UG Bunjevci.
Raič, A., Kujundžić Ostojić, S. (2013), Bunjevci izmed asimilacije i nacionalne zajednice, Novi Sad: UG Bunjevci.
Raič, A. (2016), 330 godina od doseljavanja Bunjevaca u Bačku: prilog dekonstrukciji rane istorije Bunjevaca, Seoba Bunjevaca u XVII viku, Subotica: BNS i KUD Bunjevka
Roksandić, Drago (2014), Ličko-Krbavski Bunjevci u „dugom“ 18. stoljeću: od Vlaha-katolika do Hrvata, Bunjevci u vremenskom i prostornom komtekstu, str.31-44, Zagreb : Filozofski fakultet Sveučilišta u Zagrebu i Zavod za kulturu vojvođanskih Hrvata
Šarčević, Boza, Pismo od 7. V 1879, Arhiv Matice srpske br. 6966.
Šarić, Marko (2014), Seoba Bunjevaca u Podunavlje 1607. godine u svjetlu Osmanske politike prisilnog preseljenja stanovništva (surgun), Bunjevci u vremeskom i prostornom kontekstu, Zagreb : FF press
Sedlak, I.(2013), Uloga i značaj delatnosti Bunjevačke Matice na očuvanju nacionalnog identiteta Bunjevaca, Bunjevački prigled, br. 2. Novi Sad: UG Bunjevci.
Sekulić, Ante (1989), Bački Bunjevci i Šokci, Zagreb : Školska knjiga.
Smith, A. (2010), Nacionalni identitet, Beograd: Knjižara Krug. Videti: Raič,A, Kujundžić Ostojić, Bunjevci izmed asimilacije i nacionalne zajednice.
Stantić, Z. (2015), Ivanji Ištvan o Bunjevcima, Bunjevački prigled, 4
Todosijević, B. (2002). Why Bunjevci did not Become a Nation: A Case
Study. East Central Europe, Vol. 29, No. 1-2.
Wicker, Erika, Raci i Vlasi u vreme naseljavanja severne Bačke. Doktorka disertacija.
Žigmanov, T. (2011), Osvajanje slobode, Hrvati Vojvodine deset godina nakon listopadnoga prevrata, Subotica: HAD
Internet izvori:
https://hr.wikipedia.org/wiki/Seoba_Hrvata_u_Ba%C4%8Dku_1610. Pristup 3/7/2017 10:51:50 PM
Budiša, N.: http://www.rodoslovlje.hr/istaknuta-vijest/prezimena.nevesta-i-cere-u-zadnjih-350-godina#comment-651 (pristup 2/16/2017 1:03:03 PM).
Bunje Istarska enciklopedija. http://istra.lzmk.hr/clanak.aspx?id=1347
Didići http://www.enciklopedija.hr/natuknica.aspx?id=14985 (pristup 3/5/2017 12:19:07 PM)
Гумилев, Л., Конец и внов’ начало, http://gumilevica.kulichki.net/EAB/index.html
Hrabak, Bogumil ttps://www.scribd.com/document/54396348/Vlaska-i-Uskocka-Kretanja-u-Severnoj-Dalmaciji-u-XVI-Veku-Bogumil-Hrabak#
Knez Raič i Vasilije Ostroški http://www.bastabalkana.com/2013/05/kletva-i-pismo-patrijarha-knezu-raicu-i-molitva-vasilija-ostroskog/ pristup 1/15/2017 8:48:10 AM
Kosor, K., Drniška krajina za turskoga vladanja, KAČIĆ – Zbornik franjevačke Provincije Presvjetlog Otkupljenja, Tom XI, Split 1979, str. 125-194.). — http://www.rodoslovlje.hr/istaknuta-vijest/indekobjavljenih-osvrta-na-hrvatska-prezimena
Mačković, S. https://suistorija.wordpress.com/izvestaj-vojnoj-obavestajnoj-sluzbi-o-bunjevcima-iz-1934-godine/ (Pristup 3/16/2017 12:30:26 PM)
ENDNOTE
[1] Feher, I.(1993), Utolso percben, Budapest: Oroksegtar
[2] Raič, A., Kujundžić Ostojić, S. (2013), Bunjevci izmed asimilacije i nacionalne zajednice, Novi Sad: UG Bunjevci. Str.119-121.
[3] Sudeći prema proporciji koju Hrvati-Bunjevci, pridstavljeni listom dr Stantića, čine u HNV izabranom na elektorskoj skupštini 2014. godine, udio ove kategorije Hrvata bunjevačkog porikla mož obuhvatat oko 20% ukupne hrvatske populacije u Srbiji.
[4] Savrimene južnoslovenske nacije imadu institucionalizovanu visoku nacionalnu kulturu al su, posli ratova krajom prošlog vika, iako na putu evropski integracija, više zaokupljene tradicionalnim egzogenim faktorima očuvanja „nacionalnih životni prostora“ nego teleologijom endogeni faktora snaženja nacionalnog identiteta, kulture, nauke i industrije, koji doprinose ostvarivanju vizije održivom razvoju ovi mali nacija u perspektivi globalizacije, društva znanja i demokratizacije.
[5] Gellner pridviđa za male etničke grupe brez vlastiti institucija ‘visoke’ kulture da moraje bit spremne da „vide svoju kulturu … /kako/ polako nestaje, rastvara se u široj kulturi neke nove nacionalne države“. – Gumiljov konstatuje stanje etničkog relikta ko poslidnju fazu ciklusa etnogeneze. Гумилев, Л., Конец и внов’ начало, http://gumilevica.kulichki.net/EAB/index.html
[6] Smith o etničkom i nacionalnom identitetu. – Smith, A. (2010), Nacionalni identitet, Beograd: Knjižara Krug.
[7] Osim pomenute političke perspektive izgradnje bunjevačkog nacionalnog identiteta u procesu razvijanja bunjevačkog civilnog društva i strategije Bunjevaca ko konstitutivnog naroda u Srbiji (prvobitno Jugoslaviji), aktuelne su strategije Bunjevaca ko nacionalne manjine u Srbiji i Mađarskoj. Na izborima za BNS 2014. godine obnarodovana je i strategija oslanjanja na etnički identitet Bunjevaca subsumiran pod katoličanstvo sa RKC kao strukturom koja tradicionalno čuva taj identitet (razvijajuć hrvatsku komponenti dvojnog etničkog identiteta). Vidit A.Raič, Bunjevački prigled, 4/2015. str. 35-99.
[8] Todosijević navodi Bunjevce kao “case when an ethnic group – in the present example, a minority group – does not develop a distinct and dominant national identity.”(str. 3) “nations” in central Yugoslavia have been constructed largely according to religious lines, rather than to ethnic ones (str. 8); identity of ‘Bunjevac’ most probably emerged later… between the early waves of migration and the national revival emerging in the mid-19th century it was various local identities”. Ovi lokalni identiteti mogli su biti etnički identiteti… clear group boundaries, worked in favor of maintaining a sense of relatedness, i.e., of common descent. (str. 9). Lokalizacija etničkog identiteta Bunjevaca omogućavala je njevu asimilaciju “by incorporating (assimilating) them into these ‘larger’ nations… Magyars, Croats and Serbs since the beginning of the 19th century. (str. 9).
[9] Pregled ovih pretpostavki dat je u izvodu iz doktorske disertacije S. Kujundžić Ostojić. Videti u ovom broju Bujevačkog prigleda odeljke A i B studije „Iz istorije i kulture Bunjevaca“ str, 12-35.
[10] Kao prikladna naučnom metodu, može biti prihvaćena ona hipoteza o poreklu Bunjevaca, koja je zasnovana na prethodnom znanju i zapažanjima, i koja sadrži objašnjenje zašto promišljanje (gues) i tumačenje tih znanja i zapažanja može biti korektno, koje, dakle, pažljivo smišljenim eksperimentom ili posmatranjem može biti potvrđeno ili odbačeno.
[11] Postavljanje ove hipoteze zahteva praćenje dugog procesa transformacija oblika porodice i svojine, čiji istorijski završetak se nazire u etničkim reliktima starobalkanskih rodova. Vidi: Gorunović, Gordana (2006), Marksistički model dinarske zadruge u srpskoj etnologiji, Antropologija 2
[12] Osim propagandnih ideološko-nacionalnih argumenata, kroatizacioni pritisak na Bunjevce se oslanja na političke (pretnje otpuštanja sa posla Bunjevaca koji se ne izjašnjavaje ko Hrvati) i lukrativne mehanizme (finansiranje školskih potrepština, rekreacije i ekskurzija dice i mladeži i sl.). Bunjevačka zajednica ne raspolaže srazmernim sridstvima protivdejstva takoj strategiji kroatizacije.
[13] Vidi: Fine, John V.A. (2009), When Ethnicity did not Matter in the Balkans, A Study Of Identity of Pre-Nationalist Croatia, Dalmatia and Slavonia in the Medieval and Early Modern Periods, The University of Michigan Press
[14] Vidi: Mirdita, Zef (2007), Vlasi, polinomičan narod, Povijesni prilozi 33., 249.-269.
[15] Vidi: „kažuni (tal. casite, casoni), jednoprostorna usuho zidana manja kamena zdanja većinom kružna, ali i četvrtasta tlocrta. Plod su samonikle graditeljske kulture u prastarim civilizacijama širom Sredozemlja. U Hrvatskoj ih ima u Dalmaciji (bunje, trimi, poljarice, čemeri) i u Istri,… Srodni oblici nalaze se u talijanskim pokrajinama Apuliji, Abruzzu i Sardiniji, zatim u Provansi, Kataloniji i Galiciji, na pojedinim grčkim otocima i Peloponezu. Ima ih i u Irskoj, Walesu, Škotskoj i Švedskoj…“. A. Krizmanić,L.Nikočević,Istarska enciklopedija http://istra.lzmk.hr/clanak.aspx?id=1347
[16] Pansrpsko gledište vidi: Jarčević, Slobodan (2007), Nije bilo doseljavanja Slovena na Balkan – oni su starosedeoci Balkana i Panonije, kao i radove Olge Luković Pjanović, Jovana I. Deretića ; Panhrvatsko gledište vidi: Майоров, Александр (2006), Великая Хорватия. Этногенез и ранняя история славян Прикарпатского региона, Санкт Петербург: Издательство СПбГУ
[17] Novija istraživanja problematizuju naziv Sloveni što u razvijanju vlaško-slovinske hipoteze treba imati u vidu. Vidi: Curta, Florin (2001), The Making of the Slavs. History and Archaeology of the Lower Danube Region, c. 500–700.
[18] Bunjevci nikad nisu bili dominantni narod u Bačkoj (Bunjevačkom-Bajskom trouglu); nakon doseljavanja 1686. godine, a pogotovo posli povratka mađarskog stanovništva i kolonizacije Nemaca u južnu Ugarsku, našli su se u poziciji manjinskog, naposlitku i marginalizovanog naroda. (Posli Drugog svitskog rata agrarna reforma je oštetila Bunjevce ko zemljoposidnike a prisilni identicid 1945. godine ji je lišio prava na nacionalno izjašnjavanje. Bunjevci su, takođe, tokom poslidnjeg balkanskog, srpsko-hrvatskog sukoba bili suočeni s potencijalnim nasilnim iseljavanjem iz Bačke na dalmatinske otoke ili u Slavoniju). Bački Bunjevci su posmatrani skoro u svim istorijskim situacijama ko nevine žrtve a ne kao građani država koji se pozivaju na svoju autohtonost ne bi li uživali privilegije ili se branili od ekspanzije „stranaca“ koja ji marginalizuje i ugrožava njeva manjinska prava. – Izuzetak čine pokušaji negacije bački Bunjevaca, tokom poslidnje četiri decenije, ko „tzv. bunjevačke nacije“ projektovane od strane Miloševićovog režima radi cipanja i negacije hrvatske nacionalne manjine u Vojvodini. T. Žigmanov (2011), Osvajanje slobode, Hrvati Vojvodine deset godina nakon listopadnoga prevrata, Subotica: HAD, fn 14.
[19] Bunjevci su postali zemljoposidnici donacijom austrijskog cara ko vrhovnog zemljovlasnika, posli istirivanja Turaka iz Bačke. Izborili su se za očuvanje svoji posida ko baština nasuprot nastojanja mađarski feudalaca da povrate ranija zemljoposidnička prava.
[20] Istraživanje prošlosti Bunjevaca radi otkrivanja i ekstrapolacije njevi mogući razvojni perspektiva u budućnosti nailazi na istoricističke konstrukcije sa učitanim elementima savrimeni projekata budućnosti. Takvi su primeri naknadne konstrukcije prošlosti postnominacijom Bunjevaca (u zagradama) ko Hrvata, i Vlaha (u zagradama) ko Srba. Postnominacijom Bunjevaca ko Hrvata onemogućena je vizija njevog razvoja ko autohtonog naroda sa samoizgrađenim modernim bunjevačkim nacionalnim identitetom. Vidit: Ivić, A. (1923)
[21] Termin protobunjevački rodovi odnosi se na rodove čija se etnogeneza istorijski mož povezat sa kasnijim bunjevačkim rodovima. Primer su rodovi Vlaha-Krmpoćana, čija vlaška pridistorija je utvrđena ko i njeva kasnija pripadnost Bunjevcima.
[22] L.Gumiljov u ishodište etnogeneze stavlja eksploziju pasioniranosti, strasne težnje jezgrene grupe inicijatora budućeg etnosa.
[23] Koristim analizu etapa etnički prislojavanja na području Dalmatinske Zagore dr Nediljka Budiše zasnovanu na izvorima: K. Kosor: Drniška krajina za turskoga vladanja, KAČIĆ – Zbornik franjevačke Provincije Presvjetlog Otkupljenja, Tom XI, Split 1979, str. 125-194.). –
http://www.rodoslovlje.hr/istaknuta-vijest/indekobjavljenih-osvrta-na-hrvatska-prezimena
[24] Osnova ove studije je „vlaška hipoteza“ o poriklu Bunjevaca. Pod Vlasima se podrazumivaje rodovi transhumantnih stočara pravoslavne i katoličke konfesionalne pripadnosti, govornici svih slovenski naričja iz kasnog sridnjeg vika. Kasnija nacionalna evolucija ovi rodova dovela je do njevog diferenciranja na konstituente zapadno balkanskih nacija i na Vlahe, Cincare, Aromune ko etničke relikte. Viditi Mirdita, Zef (2004), Vlasi u historiografiji, Zagreb : Hrvatski institut za povijest.
[25] U studiji E. Wicker konstatovan je prvi pomen etničkog imena Bunjevaca i Šokaca 1619. godine u Baji. Wicker, Erika, Raci i Vlasi u vrime naseljavanja severne Bačke. Mandić, M. dokumentuje prisustvo Bunjevaca u južnoj Ugarskoj prije masovnijeg doseljavanja Bunjevaca u najstarijoj naseobini oko Budima. Mandić, Mijo (2009), Buni, Bunijevci, Bunjevci, Subotica: Bunjevačka matica.
[26] Depopulacija Zagore, izazvana Kiparskim ratom Turske sa Mlecima i epidemijom kuge iz 1573. godine, motivisala je kliškog sandžak-bega da od 1579. do 1616. godine kolonizuje vlaško stanovništvo, mahom katolike iz sridnje Bosne. Iz Hercegovine su u Dalmaciju migrirali vlaški rodovi katolici i pravoslavci, što je bio slučaj sa vlasima-Krmpotićima (prišli u katoličanstvo nakon naseljavanja u Liču). – Prilikom početka svoje migracije iz područja Skadra u 12. viku, rod Raiča je pripado pravoslavnoj viroispovidi. Savo Nakićenović (1999), Boka Antropogeografska studija, Podgorica: CID str. 122-123, 434. U Reževićima se pominje Raič njiva (431).
[27] „Godine 1583. se pokušalo osloboditi Klis od osmanske vlasti no pohod nije uspio. Bojeći se osvete, dio je bunjevačkih Hrvata iz tih krajeva izbjegao u Liku, a 860 se je obitelji smjestilo oko Bakra. Iz ove su skupine Hrvati koji su 1610. iz Like u organizaciji franjevaca odselili u Podunavlje, u Bačku, nakon neuspješna ustanka protiv ličko-sandžačkog bega Memiševića.“ – Pridev “bunjevački” Hrvati ne odgovara istorijskim okolnostima. AR.
https://hr.wikipedia.org/wiki/Seoba_Hrvata_u_Ba%C4%8Dku_1610. Pristup 3/7/2017 10:51:50 PM
[28] Razlike socijalno-psihološki karakteristika hercegovačkog i bosanskog stanovništva zahtevaju oprez u procini subjektivnog faktora buntovni pokreta protobunjevački rodova. Uticaj franjevaca doprinosio je pacifikovanju vlaha-katolika, njevoj sklonosti prihvaćanja pravila vojno-feudalnoe discipline, pokoravanja crkvenim i svitovnim vlastima. “Neobuzdan i surov” karakter vlaha-hercegovaca (pravoslavnih i katolika) i oglušivanje vlaha-katolika prema savitima i naredbama senjski biskupa i činovnika austrijski komorski i župski vlasti, zabiluženi su u istoriografskim izvorima (izveštajima Senjskih biskupa…).
[29] Analizu ovog događaja daje Marko Šarić (2014), Seoba Bunjevaca u Podunavlje 1607. godine u svjetlu Osmanske politike prisilnog preseljenja stanovništva (surgun), Bunjevci u vremeskom i prostornom kontekstu, Zagreb : FF press 2014.
[30] Ugrožavanje imanja Ostroškog manastira i sklonost vlaškog kneza Raiča unijatskim sveštenicima, u prvom koraku su kažnjeni kletvom Patrijarha (1667) a potom ubistvom pet kneževih sinova angažovanjem hajduka Baja Pivljanina.
http://www.bastabalkana.com/2013/05/kletva-i-pismo-patrijarha-knezu-raicu-i-molitva-vasilija-ostroskog/ pristup 1/15/2017 8:48:10 AM
[31] Dominik Mandić daje tumačenje po kojem „naziv Bunjevci dolazi od samostavnika „buna“, dotično od glagola „buniti se“. Bunjevci su oni koji su se (po)bunili protiv turskoga osvajača u svojoj katoličkoj vjeri i po svojim starim hrvatskim običajima. Taj je naziv nastao slično kao i onaj „uskoka“, koji su od „turskih“ zemalja uskočili u slobodne hrvatske krajeve (fn 30). Suvremenici u slobodnim okolnim krajevima svakoj većoj skupini izbjeglica ispod turske vlasti u BiH dali su posebno ime, koje bi se stvorilo na osnovu pojma pobune i izbjeglištva. Prve izbjeglice prve polovice 16-st. bili su prozvani „uskoci“, a oni 16- i početka 17-st. „Bunjevci““. … D.Mandić, (1982). Bosna i Hercegovina – etnička povijest, knj. III. str. 358-359. – Pomena zaslužuju i nastojanja da se ime Bunjevac izvede od reči „buna“ i „buniti se“ (Rista Jeremić, Ivan Murgić, a i Boza Šarčević),.. J. Buljovčić 1996 str. 165-170. – Erdeljanović konstatuje da je „posebno intenzivno iseljavanje Vlaha iz Kliškog sandžaka između 1603. i 1624.“ …i da „pisci tvrde da se iseljavanje desilo (iseljenih preko 10000 kuća) „posle bune“, koju je narod podigao.. a koju je mogao izazvati Mehmed-beg, pošto je ponovo postao kliškim sandžakom.“. Kliški sandžak je obuhvatao – srednji deo Dalmacije s Poljicama na jugu a Vrlikom i Drnišem na severu i deo zapadne Bosne i severozapadne Like (Krbave) sa Petrovcem, Bilajem, Bunićem i Boričevcem na severozapadu, Jezerom (kod Jajca) i Pruscem na istoku i Ramom i Prologom (u današnjem Ljubuškom srezu)“. J. Erdeljanović, 1930. str. 44-45. – Kliški sandžak, kao turska administrativna jedinica, formiran je 1537, godine a vlast Mletačke republike ponovo je uspostavljena nad Dalmacijom posle uspešnog kandijskog rata 1690. godine.
[32] Niki od ugledni hrvatski autora prihvaćaje „vlašku teoriju“ porikla Bunjevaca istovrimeno ostajuć na tvrdnji o njevoj sub-etničkoj pripadnosti hrvatskoj etniji. Taki pristup odgovara ideologiji izgradnje hrvatske države-nacije koja dobija antagonističku isključivost u diskursu suprotstavljenom srpskom naciotvornom procesu. O vlaškom poriklu Bunjevaca vidit Sekulić, A. (1989), Bački Bujevci i Šokci, str. 16-22.
[33]Tekst Nediljka Budišina je zasnovan na studijama uticaja sridnjovikovnog hrvatskog društva na etnogenezu Vlaha ko i njezine povezanosti sa Osmanskom invazijom i reagovanjom hrvatskog feudalnog društva na promine koje je ona donela. Vidit: Stjepan Pavičić, Bogumil Hrabak.
[34] Nevest je naselje južno od Drniša u severnoj Dalmaciji. To je područje istorijski procesa nastanka bunjevačkog etničkog identiteta. URL N.Budiše: http://www.rodoslovlje.hr/istaknuta-vijest/prezimena.nevesta-i-cere-u-zadnjih-350-godina#comment-651 (pristup 2/16/2017 1:03:03 PM). Ovakvu istorijsku periodizaciju odnosa starohrvati-vlasi data je u Grga Novak.
[35] Didići „prvotno naziv za baštinike, nasljednike zemlje (heres); poznat je na širem slavenskom prostoru… Didići se pojavljuju u zapadnih i južnih Slavena kao ovisni, odnosno slobodni seljaci, a ponegdje i kao dio nižega plemstva (šljahta). Na hrvatskom prostoru spominju se na otocima Braču i Hvaru te u pojedinim županijama, gdje čine dio tamošnjega stanovništva, ponegdje koncentrirani u selima… Dio didića izgubio je povlašteni položaj u sukobima s dalmatinskim komunama u XIII. i XIV. st., a dio ih se uklopio u njihovo gradsko stanovništvo ili u pratnju hrvatskih knezova… Prema Poljičkom statutu iz 1440., vlast u Poljicima bila je podijeljena između dvije vrste plemstva, vlastele i didića, kojih su predstavnici obnašali različite funkcije u županijskim organima. Poslije se držalo da su vlastela ugarsko, a didići bosansko plemstvo, odnosno da vlastela potječu od vladarovih činovnika upućenih da upravljaju županijom, a didići od lokalnih slobodnih baštinika.“
http://www.enciklopedija.hr/natuknica.aspx?id=14985 (pristup 3/5/2017 12:19:07)
[36] Stjepan Pavičić (1931) daje tumačenje istorije starohrvatskog stanovništva koje je uglavnom primilo islam i asimilovalo se u pripadnike osmanskog društva. Njegovo je gledište da je manjina starohrvatskog stanovništva predosmanske Hrvatske i Bosne iselila na sever (deo vlastele je izginuo) kao i da je hrvatski etnicitet asimilovan u identitet bosanskih osmanskih Turaka-muslimana. Mužić, Vlasi u starijoj hrvatskoj historiografiji
[37] Изасланици /војводе Тадија Крмпотић и Милашин Скоруповић/ понесу надвојводи /Фердинанду у Грац/ три претставке. Прва је датирана 6. априла 1606. и потписана од Дамјана Крмпотића, управитеља у Личу и од две војводе, Јована Кричовића и Гвоздена Сладовића, а у име свих Крмпоћана. У њој се описује, како су Срби при досељењу своме затекли Лич пуст и обрастао шумом, те су почели да га крче и да праве себи станове, али их гроф Зрињски и његов управитељ Чикулини терају и узнемирују… (стр. 74). .. Надвојвода напише 7. маја писмо грофу Николи Зрињском, похвали Србе Крмпоћане, који дођоше из Турске те ће у Личу служити као предзиђе за хришћанство и осигураће од Турака хрватску границу па и грофова добра и стога налаже у име царево грофу, да Србе не узнемирава. (75) … 13. маја затражио је надвојвода од барона Кисла извештај (75) – /u kojem Kisl predlaže/ За поглавицу, који ће над Личанима управљати.. да мора бити енергичан и строг човек, јер су Срби необуздани и сурови (76) …/ u svom predlogu nadvojvodi baron Kisl upozorava na mogućnost pobune Krmpoćana i njihovog povratka u Tursku/. Крањска влада одговори 20. јула надвојводи, да је она већ израније упозоравала, како су Срби велика незгода за државу. У Крањској нема подесног места за насељење њихово, а не сматрају умесним ни предлог Кислов, да се Срби поубијају, јер се то не би могло обавити неприметно него би Србе требало преместити на угарску и славонски границу, далеко од њиховог негдашњег завичаја и од турских познаника њихових (82) …. Aleksa Ivić umesto Wallachen /Vlasi/ – kako stoji u svim fusnotama sa izvornim tekstom na nemačkom jeziku – koristi etnonim Srbi. Ивић, А. (1927), Миграције Срба у Хрватску током 16, 17 и 18 столећа
[38] Boško Desnica “Stojan Novaković i uskočka Dalmacija”. Рајко Веселиновић овако описује „лигу“: „Орган народне самоуправе био је народни због или сабор (пособа), који је одржавала група села једне крајине, једне сердарије, па се у том случају сматрао за веће сеоских харамбаша (кнезова, капетана) и судаца. … Зборови су сазивани и одржавани обично на Ђурђевдан по старом (односно православном) календару (il prossimo San Giorgio alia vecchia), без присуства представника млетачких власти“ (Историја српског народа, С К З . IV, књ. 2, стр. 31). (fnt a str. 236).
[39] B. Desnica upozorava na razloge gašenja liga. „Лиге, које су настале из потребе народа за правним поретком, а које су у својој декадентној фази одржаване у животу из политичких рачуна млетачке власти, изгубиле су у један исти мах оба разлога опстанка. За Морлаке, сирове, необуздане, пусте, лиге су значиле стегу, запт, аукторитет, дужност, a TO je баш оно што ce коси са његовом природом, која познаје један сами закон: инстинкт. Морлацима дакле лиге нису требале а за млетачке властодршце оне су постале сувишне чим је нестало нужде да се њиховом снагом и њиховим моралним аукторитетом чува мир на пограничју“ (247). Desnica, B.“Stojan Novaković i uskočka Dalmacija”.
[40] “… млетачке власти /su/ пустиле да се лиге угасе природном смрћу дотрајалих бића. To су оне тим лакше могле да учине, уколико су полицијске функције на које ce je у посљедње доба била свела сва дјелатност лига, много успјешније вршене од котарских сердара који се, баш у овом времену, од народних старјешина и војсковођа постепено претварају у пандурске поглавице.” (246). B. Desnica, Isto.
[41] Sa mletačkog područja o etno-političkim nastojanjima Vlaha-katolika „senjski biskup Sebastijan Glavinić (1630-1690) veli da prihvaćaje naziv ‘Bunjevci’, al da ne trpe da ji zovu Vlasima”. Sa područja austrijske hrvatske vojne krajine o težnji vlaha-katolika izveštava „zagrebački biskup Benko Vinković (1581-1642), koji kaže da su oni Bunjevci Hrvati i da oće da ji se broji med Hrvate”.
[42] Popis 1715. godine na području Bač-Bodroške županije (uključiva Segedin) blizo 22000 Bunjevaca a ukupni broj Bunjevaca izračunat po kriterijumu izbora delegata na Velikoj narodnoj skupštini u Novom Sadu novembra 1918. godine (jedan delegat na 1000 Bunjevaca); srazmerni dio (0.76%) Bunjevaca u savrimenoj Bačkoj u Srbiji u obadva slučaja naveden u zagradama. Podatak o broju Bunjevaca za 1960. godinu u zagradama odnosi se na podatak iz Statističkog biltena br. 7/1971. za rezultate popisa u 1971. godinu. Broj Hrvata bunjevačkog porikla za 2002. godinu procinjen, isto broj apstinenata u 28 naselja sa Bunjevcima i Hrvatima; u zagradi broj apstinenata Bunjevaca srazmiran bunjevačkom stanovništvu u navedenim naseljima (43.36%).
[43] Postoje opravdani razlozi za lociranje rike Bune južnije od Hercegovine, na riku Bojanu čiji je albanski naziv takođe Buna. O tragovima bunjevačkog etniciteta na području Skadra i severne Albanije vidit Ivanić, I. (1899), Bunjevci i Šokci, Beograd. Stantić, Z. (2015), Bunjevački prigled, 4.
[44] Empirijskim istraživanjom identifikovane su četri političke perspektive prisutne u diskursu savrimene bunjevačke društevno-kulturne i političke elite. Raič,A. (2015), Političke perspektive u programskim platformama bunjevački organizacija civilnog društva i stranaka u Srbiji, Bunjevački prigled, 4/2015, str. 35-99., Novi Sad: UG Bunjevci.
[45] Potiskivanje vlaške, pridhrišćanske (paganske) prošlosti Bunjevaca potiče od misionarske aktivnosti franjevaca, postavljanja kulture i etničkog identiteta na katoličke osnove. Drugi je razlog naciokreaciji svojstvena gradnja mitske kneževske i plemićke utemeljenosti nacionalnog konstrukta u koji se slika slobodni gospodara planinski vrleti, surovih i neobuzdani vlaški ratnika, ne uklapa. Bidermann objašnjava kostruisanje porikla hrvatski plemićki rodova od antički rimski plemićki porodica, ko i novog austrijskog plemstva čiji pridstavnici svojim prizimenima dodaju oznaku povezanosti sa Hrvatima. Bidermann, H.I. (1893), O etnografiji Dalmacije, 2-go izdanje, Zadar: Pečatnja Ivana Voditzke.
[46] Roksandić, Drago (2014), Ličko-Krbavski Bunjevci u „dugom“ 18. stoljeću: od Vlaha-katolika do Hrvata, Bunjevci u vremenskom i prostornom kontekstu, str.31-44, Zagreb : Filozofski fakultet Sveučilišta u Zagrebu i Zavod za kulturu vojvođanskih Hrvata.
[47] Đurđev objašnjava nastanak crnogorski plemena na osnovu vlaški katuna, njevog povezivanja u knežije i teritorijalnog konstituisanja plemena. Đurđev, Branislav (1984).
[48] Ko vlasi-katunarti, sa svojom efektivnom vojno-demokratskom organizacijom, protobunjevački rodovi su bili rado uključivani u mletačke i austrijske, pa i osmanske ratne mašinerije (ko martolozi-pratioci i asanatori ratišta i osvojeni terena, ko graničari i čuvari kritični područja, klanaca a posebno prilikom opsade i pustošenja gradski utvrđenja i naselja sa protivničke strane granice tzv. četovanja namenjenog pljačkaškim pohodima i podeli plena sa vlastima).
[49] Domašaj ovog procesa potvrđiva potiskivanje groktalica ko epsko-poetskog izraza i nosilaca rane bunjevačke kulturne i političke prošlosti. Vidit Kujundžić Ostojić, S. (2016), Antropološka funkcija i značenje groktalica kod bačkih Bunjevaca, doktorska disertacija, Beograd: Filozofski fakultet.
[50] Vidit Mačković, S. https://suistorija.wordpress.com/izvestaj-vojnoj-obavestajnoj-sluzbi-o-bunjevcima-iz-1934-godine/ (Pristup 3/16/2017 12:30:26 PM)
[51] Vidit Marković, S. (2010), Politički život Bunjevaca u Državi SHS/Jugoslaviji od 1918. do 1941. godine, Subotica: BIC.
[52] Vidit Raič, A. (2014), Priskočena tema bunjevačko-hrvatskog dijaloga: dugotrajni moratorium nacionalne identifikacije Bunjevaca, Bunjevački prigled, br. 3. str.193-203. Novi Sad: UG Bunjevci.
[53] Dovogor sa R. Markovićem potpridsidnikom i A. Milosavljevićem ministrom u vladi Republike Srbije 1996. godine uključivo je zahtiv Bunjevaca da budu normativno tretirani kao „narod kome je Srbija i Jugoslavija matična država i povezivanje statusa Bunjevaca u Mađarskoj sa pitanjem statusa Srba u Mađarskoj“ koji nikada nije realizovan. Vidit Sedlak, I.(2013), Uloga i značaj delatnosti Bunjevačke Matice na očuvanju nacionalnog identiteta Bunjevaca, Bunjevački prigled, br. 2. Novi Sad: UG Bunjevci. Str. 60-67.
[54] Vidit Raič, A. (2014), Bunjevački nacionalni savet, organizacije civilnog društva i stranke: Izbori za BNS 2014, Bunjevački prigled br.3. Novi Sad: UG Bunjevci.- Raič, A. (2015), Političke perspektive u programskim platformama bunjevačkih organizacija civilnog društva i stranaka u Srbiji, Bunjevački prigled, br. 4. Novi Sad: UG Bunjevci.
[55] Topografska hipoteza (poriklo od rike Bune, ispod brda Huma, antičkog grada Bone) argument je vezivanja porikla Bunjevaca sa Hercegovinom, na granici Teodosijeve linije (podila rimskog carstva na istočno i zapadno), sa područjem Crvene (južne) Hrvatske, kojim se marginalizuje povezivanje tog porikla sa područjem severne Albanije, rike Bojane/Bune. Takođe se Humska pradomovina Bunjevaca dovodi u vezu sa etimologijom „humnjaka“, brđana, pastira, kako značenje se pripisuje i etnonimu Hrvati, „hrobati“, brđani. Teza o bunjama kao ishodištu etimologije imena Bunjevci u užem značenju takođe topografski fiksira poriklo Bunjevaca sa područjem dalmatinskih suhozidanih kamenih nastanbi pastira oko Dinare i Svilaje; u širem značenju sa prastanovnicima Balkana, Mediterana, sve do Apeninskog i Pirinejskog poluostrva, čime se utemeljuje panbunievska (vlaška) hipoteza o poriklu Bunjevaca. Teza o imenu Bunjevaca izvedenom iz katoličanstva iz vrimena pape Bonifacija („bunjanje“ molitvi na nerazumljivom latinskom) kao i izvedena teza o animozitetu „bunjevaca“ i „rkaća“ (iz vrimena utvrđene virske podile vlaški rodova na pravoslavne i katoličke) potvrda je ideološkog uticaja na identitet Bunjevaca. Različiti navedeni uticaji su prisutni u ideološkom formiranju identiteta i imena Bunjevaca ali se ne mogu potvrdit kao istorijski proverljivi faktori usvajanja od strane Bunjevaca (početkom 17. vika) kao njevog nominalnog etnonima.
[56] Raič, A. (2016), 330 godina od doseljavanja Bunjevaca u Bačku: prilog dekonstrukciji rane istorije Bunjevaca, Seoba Bunjevaca u XVII viku, Subotica: BNS i KUD Bunjevka, str. 11-13.
Bunjevački književni klub 