Napomena uredništva Bunjevačkog prigleda: Izvodi iz memoranduma – prateći dokumenata Bunjevačke stranke koji osvitljava važan politički proces koji je doveo do onemogućavanja konstituisanja Bunjevaca kao političkog-nacionalnog subjekta u Srbiji. Celina ovog dokumenta (sa prilozima) može se naći u Bunjevačkim novinama, broj 1. 2005. str. 15-22.
***
U cilju skretanja pažnje na bunjevačko pitanje a zbog učestalih napada od hrvatske nacionalne zajednice, Bunjevačka stranka je izradila i usvojila “Memorandum o uzrocima u posledicama političko – pravne odluke o nestanku Bunjevaca” . Sa ovim dokumentom Bunjevačka stranka putem medija želi da upozna kako svoje Bunjevce tako i širu domaću i medjunarodnu javnost.
MEMORANDUM
O UZROCIMA I POSLEDICAMA
POLITIČKO – PRAVNE ODLUKE O NESTANKU
BUNJEVACA
Odmah na početku moramo da naglasimo, da je Bunjevačka stranka jedina stranka bunjevačke nacionalne zajednice čiji je osnovni programski cilj da predstavlja i zastupa interese Bunjevaca u skladu sa domaćim i međunarodnim standardima.
Svesni složenosti situacije u kojoj se nalazi bunjevačka nacionalna zajednica, a u svetlu najnovijih napada od strane Demokratskog saveza Hrvata u Vojvodini i Vlade Republike Hrvatske, povodom donete Odluke o uvođenju Bunjevačkog jezika sa elementima nacionalne kulture, u prvi, drugi i treći razred osnovne škole i njenim naknadnim povlačenjem od strane vlade AP Vojvodine. Predsedništvo Bunjevačke stranke usvojilo je Memorandum sa kojim želi da upozna širu javnost, kako domaću tako i međunarodnu, o političkoj ugroženosti i pitanju opstanka Bunjevaca u Republici Srbiji.
Ovim dokumentom pokušat ćemo da iznesemo širi prikaz i genezu događanja u XX. i XXI. veku u vezi nas Bunjevaca, uz otkrivanje razloga zbog kojih je Glavni narodnoslobodilački odbor Vojvodine (GNOOV) – Odeljenje za unutrašnje poslove, poslalo depešu broj: 1040/1945 od 14. maja 1945. godine „SVIM OKRUŽNIM NARODNOOSLOBODILAČKIM ODBORIMA” kojom se naređuje sledeće: … „Kako bunjevačke i šokačke narodnosti ne postoje, to vam se naređuje da sve Bunjevce i Šokce imadete tretirati isključivo kao Hrvate bez obzira na njihovu izjavu”. Bunjevci su kao autotohni slavenski narod, starosedeoci na prostoru koji je do 1918. godine pripadao Austro-Ugarskoj Monarhiji, a to je „Bajski trougao”. U celokupnoj Vojvodini posle Srba bili smo najveći Slavenski narod. Ovo su činjenice koje niko ne osporava, a koje su potvrđene popisima stanovništva koji su vršeni u Austro-Ugarskoj Monarhiji, gde su Bunjevci iskazivani kao poseban narod.
Završetkom Prvog svetskog rata došlo je do raspada Monarhije i stvaranja novih država i granica. Predsednik SAD-a, gospodin Vudro Vilson, u svojoj poruci Kongresu SAD-a pored ostalog je rekao u tački X. sledeće: „Narodima Austro-Ugarske kojima je mesto među narodima, želimo videti obezbeđeno i zajamčeno, dat će se najšira mogućnost za autonomni razvitak”. U kontekstu nove političke situacije,stanovništvo Vojvodine kao političke i teritorijalne jedinice u Ugarskoj, donelo je na Velikoj Narodnoj Skupštini Srba, Hrvata, Bunjevaca, Slovaka, Rusina i ostalih naroda iz Srema, Banata, Bačke i Baranje dve odluke. Navest ćemo iz Prve Odluke tačku 2. i deo tačke 4. koji glase:
„Priključujemo se Kraljevini Srbiji, koja svojim dosadanjim radom i razvitkom ujamčava slobodu, ravnopravnost, napredak u svakom pravcu ne samo nama, nego i svim neslovenaskim narodima, koji s nama zajedeno žive”. „Nesrpskim i neslovenskim narodima, koji ostaju u našim granicama, obezbeđuje se svako pravo, koji žele, da kao manjina očuvaju i razvijaju svoje narodno biće. A tako isto zahteva skupština ova, da se onim Srbima, Bunjevcima i Šokcima, koji i dalje ostaju izvan naših granica u drugim državama, obezbedi pravom zaštite manjine njihov narodni opstanak i razvitak, kao i pravo, da se ti Srbi od nove srpske države mogu slobodno, kulturno i ekonomski pomagati i u tom će se strogo držati načela uzajamnosti (reciprociteta).
Ovo važi naročito za Srbe u Budimskoj Eparhiji i za Bunjevce i Šokce izvan granica naše države, koji će ostati izvan okvira srpske zemlje, i kojima se ima obezbediti potrebni deo narodno-crkvenog imetka, odnosno prihoda dosadašnje Karlovačke Mitropolije”.
Ovaj dokument je za nas Bunjevce od izuzetnog značaja jer pored ostalog iz njega se nedvosmisleno vidi da je u tom istorijskom času međunarodna zajednica ravnopravno tretirala Bunjevce, Šokce i Hrvate. Nacionalna struktura poslanika Velike Narodne Skupštine bila je sledeća:
1. Srbi . . . . . . . . . . 578
2. Bunjevci . . . . . . 84
3. Slovaci . . . . . . . 62
4. Rusini . . . . . . . . 21
5. Šokci . . . . . . . . . 3
6. Hrvati . . . . . . . . 2
7. Nemci . . . . . . . . 6
8. Mađari . . . . . . . . 1
U periodu od nastanka Kraljevine SHS, a pogotovo od 1929. godine u Hrvatskoj, a uz pomoć Rimokatoličkog klera, vršena je ubrzana asimilacija Šokaca u Hrvate. U istom periodu objavljeno je preko četrdeset knjiga o poreklu i običajima Bunjevaca u kojima, u zavisnosti od toga gde su objavljene, u Zagrebu ili Beogradu, provejavaju dve teze:
1) Bunjevci su Hrvati koji su izgubili svest o matici.
2) Bunjevci su pokatoličeni Srbi.
Već tada je bilo jasno da za nas Bunjevce dolaze teška vremena.
Drugi svetski rat za nas Bunjevce je u prvo vreme značio povratak na staro. Mađarske vojne vlasti su dana 26. maja 1941. godine prihvatile popis stanovništva iz 1931. godine kao važeći. Prema tom popisu u Subotici je živelo 98.978 stanovnika.
Nabrojat ćemo samo najbrojnije narode:
1. Bunjevci …………….. 43.832
2. Mađari ………………. 38.335
3. Srbi …………………. 8.759
4. Jevreji ………………. 3.739
5. Nemci ………………. 1.965
6. Hrvati ………………. 880
Subotica je bila oslobođena 10. oktobra 1944. godine. Tada je, kao vojni komandant, došao general i narodni heroj Božidar Maslarić, rodom iz Osijeka. Na narodnom zboru 06. novembra 1944. godine, general Božidar Maslarić je u ime CK KPJ objavio sledeću odluku:… „Bunjevci se ubuduće imaju tretirati kao Hrvati, a na položaje će svi dolaziti na bazi nacionalnog ključa”… Istog dana, to isto je u popodnevnim časovima, ponovio i u Somboru. Subotica i Sombor bili su sedište dva sreza, koji su pokrivali teritoriju severne Bačke u kojima su živeli Bunjevci. U datom momentu, nismo znali, kakav se stvarni ishod takve odluke očekuje.
Danas je očigledno, da su manipulacije oko teritorija i naroda neprekidno tekle.
U odnosu na nas Bunjevce, ne važe nikakva pravila – ni sopstvene zemlje ni međunarodnog prava, samo zato što želimo da očuvamo svoj nacionalni identitet. Ovo iznosimo posmatrano iz ugla statusa Bunjevaca, u sadašnjoj SCG, odnosno bivšoj SFRJ i SRJ. To se, nesumnjivo, toliko jasno uočava u činjenicama svih događaja, jer su oni, po pravilu, usmereni ka beskrupuloznom i sistematskom oduzimanju svih uslova za normalan život i opstanak Bunjevaca. Genocid koji je učinio CK KPJ podržao je deo katoličkog klera, a danas ga umesto CK KPJ pokušava sprovesti DSHV i ostale institucije hrvatske nacionalne manjine uz aktivnu podršku Vlade Republike Hrvatske i političkih istomišljenika.
Posle skoro šezdeset godina od drugog svetskog rata, odnosno od stvaranja druge Jugoslavije, pokušat ćemo da otkrijemo, šta se uistinu zbivalo u državnom i političkom vrhu.
1. Proklamacija objavljena na zboru 06. Novembra 1944. godine od strane generala Božidara Maslarića, a u ime CK KPJ, „da se Bunjevci preimenuju u Hrvate”, kao i Naređenje GNOOV-a od 14. maja 1945. godine, bila je najobičnija farsa. To su bili prvi potezi, začeti još pre 1943. godine, ka razbijanju Jugoslavije i priprema za secesiju. Ona je imala niz faza, ali realizacija je nastupila 1991. godine.
2. Naime, kada su određivane granice, Hrvatska je mogla da traži krajeve koji nikad nisu bili u njenom sastavu, samo zato, što je prethodno „proglašeno” da je Somborski i Subotički srez nastanjen „većinskim hrvatskim življem”. Prema tome, pošto je CK KPJ ozvaničio, da su Bunjevci Hrvati, usledio je zahtev da se severna Bačka priključi Hrvatskoj, što je bila zamka da se dobije Baranja i ujedno stave van snage Odluke Velike narodne Skupštine o prisajedinjenju Banata, Bačke i Baranje Kraljevini Srbiji.
3. Za uspešnu realizaciju ovog „projekta” CK KPJ je posebnu pažnju posvetio budućim kadrovima. Za Sekretara Komiteta postavljen je kadar iz Slavonskog Broda. Kao „podobne” kadrove u novu vlast postavio je većinu bivših članova Hrvatske seljačke stranke, čiji je stav po pitanju Bunjevaca bio isti. Vrhunac je bio dolazak dva „partizanska oficira” u Suboticu, gde jedan dobija mesto u Komandi mesta, a drugi postaje sudija. Oni su do dolaska u Suboticu živeli i radili u Nezavisnoj Državi Hrvatskoj kao sudije, a onda kao domobrani pri kraju rata predali se partizanima. I ne samo to, u VIII. Vojvođansku brigadu mobilisani su samo Srbi i Bunjevci jugoslovenski orijentisani, pripadnici HSS su izostavljeni (570 Subotičana je na Dunavu kod Batine ostavilo svoje živote).
4. Trebalo je unapred stvoriti preduslove za buduću ekspanziju Hrvatske i pritom od Srbije odvojiti što veći deo Vojvodine i pripojiti Hrvatskoj. Međutim, za poteze koje je prvo povukao Božidar Maslarić, a zatim Hrvatska
strana, inicijativu je stvarno dao Josip Broz Tito („Autobiografska kazivanja” str. 12) iako je prethodno rekao da „stvaramo jednu snažnu nacionalnu državu” (str. 9).
5. Josip Broz Tito* govoreći na Osnivačkom kongresu KP Srbije, 8. maja 1945. godine, između ostalog i ovo kaže:
… „Uzmimo naprimjer, Vojvodinu. Mi gradimo jedinstvo i bratstvo, ali srpski šovinisti u Vojvodini neće da priznaju Hrvatu da je Hrvat, već ga zovu Bunjevac. On traži propusnicu za Beograd, a ovaj mu piše narodnost Bunjevac. Ako su Hrvati imali ustaše, onda su Srbi imali četnike“…
Eto odgovora kako i kada je sa najvišeg vrha vlasti, odmah posle drugog svetskog rata, osuđen „srpski šovinizam” koji u Vojvodini ugrožava Hrvate i tera ih da budu Bunjevci.
Josip Broz Tito je jednim potezom izbrisao i iskorenio sa lica zemlje sve Bunjevce. Sproveo je, zbog zakulisanih interesa Hrvatske, to što ni tuđinski gospodari nisu mogli kroz vekove, da Bunjevce ni silom ne mogu da asimiliraju.
6. U kontekstu analize daljih događanja interesantna je izjava koju je dao Milovan Đilas 1993. godine u TV emisiji, a u vezi njegove uloge u „povlačenju granica između Srbije i Hrvatske” jer je samo polovično tačna. Takođe, druga njegova tvrdnja, da o tome nema u arhivama podataka, ne odgovara stvarnom stanju. Možda neka objašnjenja za naše današnje pojmove znači i Titovo pismo** Albancima upućeno 22. Septembra 1944. godine u ime CK KPJ (AP Kosovu i Metohiji) u kojem poziva albansko stanovništvo da se okrene protiv neprijatelja i stane uz partizansku borbu, iz kojeg bi zbog kasnijeg lakšeg razumevanja nekih podataka, mogli, koliko toliko izvući neke zaključke.
Naime u pismu je, između ostalog rečeno i ovo: … „da se jedino u zajedničkoj borbi sa ostalim narodima Jugoslavije, koji se isto tako bore protiv onog starog, može albanski narod na Kosovu i Metohiji spasiti od ponovnog porobljavanja od strane velikosrpske hegemonističke klike” … i dalje: … „Osnovna vaša zadaća na Kosovu i Metohiji jeste stvarati jedinstvo protiv okupatora i te petokolonaške velikosrpske klike, kao i protiv one beogradsko-barjaktarske feudalne klike, koja se tobože zalaže za veliku Albaniju, a u stvari služi okupatorima kao što je 20 godina služila veliko srpskim hegemonistima“…
Ovome još da dodamo deo iz pisma 28. Maja 1944. godine, koje je Milovan Đilas u ime CK KPJ uputio na OK KPJ za Kosovo i DUKAĐIN (Dedijer, str. 1065-1066), gde između ostalog kaže: …„nije trebalo menjati naziv Metohija u Dukađin”… …„Naziv Dukađin, može zadržati, ako narod, kako vi navodite, taj kraj zaista tako zove” …, …„morate voditi računa o tome da ne dođe do nesporazuma izmedju vas i albanskih drugova (u stvari je njegovo pismo odgovor Pavlu Joviševiću na pismo od 31. januara 1944. godine o osnivanju Oblasnog komiteta), zbog raznih razgraničenja i sl.” … (U delu pisma gde se daje uputstvo šta mogu i kako da se dalje organizuju pod tačkom c. stoji:) … „Albanci mogu nositi albansku zastavu ali s petokrakom zvezdom” …
Iz ovog kratkog teksta više je nego uočljiva osuda istih „veliko srpskih hegemonista koji ugrožavaju prava Hrvata u Vojvodini ”, a sada „porobljavaju Albanski narod” kao jedinih krivaca za sve što je loše na Kosovu i Metohiji.
Dalje se iz pisma Đilasa vidi da Albanci na poziv Tita, nisu prišli partizanima i on otvoreno upozorava na sukob razgraničenja. To znači, da ni u samom vrhu nije postojala jedinstvenost, ni toliko puta proklamovano „bratstvo i jedinstvo”.
7. Da pokušamo shvatiti jasnije reči: … „administrativnih granica na kojima se neće ratovati” … (Tito str. 12) i skrivenih planova, koji se potajno u kontinuitetu, na razne načine provlače za „cepanje Jugoslavije”, moramo se još vratiti na neke neobjašnjive događaje.
Tito kaže: … „Nedavno sam primio delegaciju (autobiografska kazivanja – str. 10) sa Kosova i Metohije – 14.aprila 1945. godine” – (Dedijer – II tom str. 1140-1141) i u razgovoru rekao: … „Mi stvaramo novu Jugoslaviju koja će biti drukčija za Šiptare Kosova i Metohije nego što je bila stara Jugoslavija” … dalje: … „Šiptarski će NAROD u novoj Jugoslaviji dobiti sve ono što narod čini narodom. … dalje: … „Narodi Kosova i Metohije imaju isto toliko interesa kao i svi ostali narodi Jugoslavije da se stvori velika i dobro izgrađenja zemlja, u kojoj ni jedan narod NEĆE TEŽITI ZA ODVAJANJEM svjestan da bismo mali i podijeljeni bili meta za tudje apetite. Narodi Kosova i Metohije treba da ostvare takvo bratstvo i jedinstvo, da će šiptarskom narodu biti svejedno da li se nalazi u granicama Albanije ili Jugoslavije” … i na kraju:
… „Sada kada albanski živalj prvi put u historiji sam odluč uje svojom sudbinom, on treba da učvrsti svoju narodnu vlast. Tamo gdje je živalj miješan treba dati učešća i pripadnicima ostalih naroda”… .
Vidljivo je, da je obećanje dato narodu, koji ima pravo da sam odlučuje o svojoj sudbini, a ne nacionalnoj manjini. Titu je bilo poznato da velike sile od 1939-1940. godine međusobno lome koplja oko interesnih sfera, gde je centar naša zemlja i Balkan u celini, kao i na sporazum u Jalti velikih saveznika, gde su interesne sfere Jugoslaviju podelile 50 : 50% u odnosu na Zapad i Istok, pa je na tu okolnost skrenuo pažnju i Albancima, računajući da će se tako definitivno opredeliti njegovom ranijem pozivu i prići partizanima.
Samo od sebe se ovde nameće više pitanja. Nejasno je ko je tu narod, a ko nacionalna manjina. Kakve su ingerencije Srbije na Kosovu i Metohiji? ^ija je ovo oduvek bila teritorija? Kakve će se sada granice povlačiti? Gde, kada i kako je to odlučeno?! Jer, ovde se čak ne pominju ni „administrativne granice” kao u Titovom govoru 05. maja 1945. godine na pomenutom Kongresu Srbije. Ili je ovo drugo tačno (Kazivanja str. 5); … „Razni elementi, bivši pisari, bilježnici govore da su Tito i komunisti rascijepali Srbiju. Srbija je u Jugoslaviji, a mi ne mislimo da unutar Jugoslavije stvaramo države koje će RATOVATI MEĐUSOBNO. Ako je Bosna i Hercegovina ravnopravna, ako imaju SVOJU FEDERALNU JEDINICU onda mi nismo pocijepali Srbiju, nego smo napravili srećne Srbe u Bosni, isto tako kao i Hrvate i Muslimane. Radi se samo o ADMINISTRATIVNOJ PODELI” . Nameću se pitanja, da li je sad federalna država u pitanju ili administrativna podela i kada smo dobili novi narod – Muslimane. Nigde nije rečeno kuda odoše dve autonomije ako „Srbija nije pocijepana”.
8. Da se malo osvrnemo na slikovitiji prikaz Đilasove izjave i na povlačenje „administrativnih granica”, kako on reče: „ između Srbije i Hrvatske”. Idemo redom na osnovu svojevremeno sačinjenih dokumenata.
ODLUKA DRUGOG ZASJEDANJA AVNOJ-a O FEDERATIVNOJ IZGRADNJI JUGOSLAVIJE*
Na osnovu prava svakog naroda na samoopredjeljenje, uključujući pravo na otcjepljenje ili na ujedinjenje sa drugim narodima i u skladu sa istinskom voljom svih naroda Jugoslavije osvjedočenom u toku trogodišnje zajedničke narodnooslobodilačke borbe koja je skovala nerazdruživo bratstvo naroda Jugoslavije. Antifašističko vijeće narodnog oslobođenja Jugoslavije donosi slijedeću
O D L U K U
1. Narodi Jugoslavije nikada nisu priznali i ne priznaju raskomadanje Jugoslavije od strane fašistickih imperijalista i dokazali su u zajedničkoj oružanoj borbi, svoju čvrstu volju da ostanu i dalje ujedinjeni u Jugoslaviji.
2. Da bi se ostvario princip suverenosti naroda Jugoslavije, da bi Jugoslavija predstavljala istinsku domovinu svih svojih naroda i da nikad više ne bi postala domenom bilo koje hegemonističke klike, Jugoslavija se izgrađuje i izgradit će se na federativnom principu, koji će osigurati punu ravnopravnost Srba, Hrvata, Slovenaca, Makedonaca i Crnogoraca, odnosno naroda Srbije, Hrvatske, Slovenije, Makedonije, Crne Gore i Bosne i Hercegovine.
__________________
* „Autobiografska kazivanja Josipa Broza Tita“, Drugi tom – Institut za savremenu istoriju, Beograd, Narodna knjiga – Prvo izdanje 1982.godina.
** Vladimir Dedijer: „Novi prilozi za biografiju Josipa Broza Tita” – 2 – Rijeka – Zagreb 1978. godine (str. 1026-1030).
3. U skladu sa takvom federativnom izgradnjom Jugoslavije, koja se temelji na najpunijim demokratskim pravima, jest činjenica da već sada, u vrijeme narodnooslobodilačkog rata, osnovne organe vlasti kod pojedinih naroda Jugoslavije predstavljaju narodnooslobodilački odbori i zemaljska antifašistička vijeća narodnog oslobođenja Jugoslavije i vrhovni predstavnik suvereniteta naroda i države Jugoslavije kao cjeline.
4. Nacionalnim manjinama u Jugoslaviji obezbijedit će se sva nacionalna prava.
5. Ova odluka stupa odmah na snagu.
Dne, 29. novembra 1943. u Jajcu.
Iz prednje odluke uočljivo je sledeće:
8.01. Da se u Odluci navode samo NARODI: Srbi, Hrvati, Slovenci, Makedonci i Crnogorci. (Nema Muslimana).
8.02. Da se navode kao federalne jedinice: Srbija, Hrvatska, Slovenija, CrnaGora, Makedonija i Bosna i Hercegovina gde će ovi narodi ravnopravno živeti.
8.03. Pod tačkom 3. Odluke se govori o federativnoj izgradnji Jugoslavije, ali se ne pominju federalne jedinice.
8.04. Nema ni reči u Odluci o granicama federativnih jedinica. Čak ni nagoveštaja nema. Normalno, jer ni nije postojala saglasnost, što se (na str. 12. jasno uočava, jer Tito na Kongresu Srbije kaže: … „Ja neću da u Jugoslaviji budu granice koje će razdvajati… hoću da granice budu one koje će spajati naše narode”.
8.05. Nema nikakvog pomena o pokrajinama, Vojvodini i Kosovu i Metohiji. Rešeno je tako na Visu 1944. godine (Dedijer, treći tom str. 168-172), ali je u Beogradu i Petrovcu bilo mnogo spora od Sandžaka do Dalmacije i Srba u Hrvatskoj. Kako će se taj spor završiti danas je tek delimično jasno.
8.06. U tač. 4 Odluke nisu imenovane nacionalne manjine koje su kasnije nazvane narodnostima za razliku od naroda.
8.07. Godina 1918. i kontinuitet kao i pominjanje Srba u Hrvatskoj, konstitutivnih naroda koji su stvorili prvu Jugoslaviju, iako u tač. 1. Odluke stoji da: „narodi žele da ostanu i dalje ujedinjeni u Jugoslaviji”, nema ni reči, niti se pominje Velika narodna skupština u Novom Sadu, gde su Srbi, Bunjevci i ostali narodi doneli istorijsku odluku o prisajedinjenju Vojvodine Kraljevini Srbiji, a kasnije stvorili Kraljevinu SHS sa Hrvatima i Slovencima, kao i prvu Jugoslaviju.
9.00. Međutim, sva napred istaknuta pitanja, kako se to već vidi i pod tač. 7. ovog dokumenta, brzo stupaju na scenu i stvaraju probleme nerešene do današnjih dana. Jer, Albancima je rečeno da su narod i da će samostalno uređivati svoj položaj u JUGOSLAVIJI. To se događa i u Vojvodini prema onom što je već rečeno u tač. 3. do 5. o čemu, a to će se iz niže navedenih dokumenata jasno uočiti, je itekako bilo vrlo neugodnih poteza i činjenja, kada je došlo do utvrđivanja granica između FEDERALNIH JEDINICA koje su nominalno nosile ime običnih „administrativnih”, čak i „privremenih”.
Dokumenti o ulozi Milovana Đilasa i njegova izjava nisu u podudarnosti. Rekao je na TV da je GRANICA UTVRĐENA IZMEĐU SRBIJE I HRVATSKE i da o tome ni ne postoje arhivske evidencije.
A, evo šta ti dokumenti kazuju:
Iz dokumenta predsedništva AVNOJ-a se nedvosmisleno vidi, da je Milovan Đilas i još četiri člana, bio imenovan kao granična komisija Predsedništva AVNOJa, gde je on predsednik komisije i kao takav je dobio i posebnu punomoć 19. juna 1945. godine.
Drugo što je vidljivo, da je njihov zadatak da izrade predlog za UTVRĐIVANJE GRANICE IZMEĐU VOJVODINE I HRVATSKE, a ne onako kako je na TV, Đilas rekao, da je posle završenog posla utvrđena granica, između Srbije i Hrvatske. Postavlja se pitanje, u kakvoj ulozi se sada Vojvodina ovde javlja: da li kao autonomna pokrajina, o čemu, kako znamo, u odluci AVNOJ-a nema ni reči ili u ime Srbije u čijem je sastavu još od 1918. godine.
U daljem toku pisanih dokumenata i to:
1. Izveštaj komisije PREDSEDNIŠTVU ANTIFAŠISTIČKOG VIJEĆA NARODNOG OSLOBODJENJA JUGOSLAVIJE*
Komisija Predsedništva AVNOJ-a, određena za izradu predloga o privremenom razgraničenju između Hrvatske i Vojvodine, a imenovana sa vaše strane 19. Juna 1945. godine završila je svoj rad. Poslije obilaska terena, koji je u pitanju, razgovora i konferisanja na terenu sa lokalnim vlastima, predstavnicima političkih organizacija i predstavnicima nacionalnosti, komisija je došla do sledećih zaključaka:
1. Privremena granica između Vojvodine i Hrvatske treba da ide: od mađarske granice, rijekom Dunavom do međe između sela: Bačko Novo Selo i Bukin (bačkopalanački srez); odatle preko Dunava između atara sela: Opatovac – Mohovo, Lovas – Babska, Tovarnik – varoš – Šid, Podgrađe – Ilinci, Adaševci – Maša Vašica, Lipovac – Batrovci, Strošinci – Morović. Na taj bi način sela sadašnjeg šidskog sreza: Opatovac, Lovas, Tovarnik, Podgrađe, Adaševci, Lipovac, Strošinci (i Jame na) – zajedno sa svojim atarima – pripala Hrvatskoj, a sela Mohovo, Babska, varoš Šid, Ilinci, Mala Vašica, Batrovci, Morović – zajedno sa svojim atarima – Vojvodini. Samo se po sebi razumije da i sve teriorije zapadno, odnosno istočno od ovih sela treba da pripadnu Hrvatskoj, odnosno Vojvodini.
2. Ovo razgraničenje se može, po mišljenju komisije, smatrati samo privremenim, do rešenja kompetentnih
_____________________
* (AJ. Fonda CK SKJ, III/5.)
____________________
** (Branko Petranović, Ljiljana Marković: Zapisnlci AVNOJ-a 1 Privremene FNRJ 1943-1945, Memorijalni centar »Josip Broz Tito«, Bgd 1991. str. 58.)
između federalnih jedinica. Sada je ono, u svakom slučaju, potrebno radi olakšanja političke situacije na tom prostoru, obezbeđenja lakšeg funkcionisanja vlasti i bržeg i povoljnijeg razvitka ekonomskog života.
OBRAZLOŽENJE
1. Sporne teritorije između Hrvatske i Vojvodine jesu:
a) srezovi: Subotica, Sombor, Apatin, Odžaci, severno i severo-istočno od reke Dunava (Bačka);
b) srezovi: Batina, Darda, u slivu između rijeka Drava i Dunav (Baranja);
c) srezovi: Vukovar, Šid i Ilok – jugo-zapadno i južno od reke Dunav (Srem).
2. Što se tiče teritorije pod a), komisija je došla do sledećih zaključaka:
Srez Subotica naseljen je u ogromnoj većini Hrvatima. Srez Sombor od slovenskih manjina ima relativnu (neznatnu) većinu Srba i to raspoređenu, tako – da Srbi imaju većinu u gradu Somboru, a Hrvati na selima. Relativnu većinu od svih nacionalnosti danas imaju Mađari, a ranije su imali Njemci. U apatinskom srezu relativnu većinu od slovenskog življa imaju Hrvati, a u čitavom srezu od svih nacionalnosti danas Mađari, a ranije Njemci. U srezu Odžaci relativnu većinu imaju Slovaci, zatim Srbi, a u čitavom srezu od svih nacionalnosti Mađari, a ranije Njemci.
Iako je srez Subotica u apsolutnoj većini naseljen kompaktnim hrvatskim stanovništvom, komisija nije mogla doći do zaključka da bi sjeverno od grada Sombora mogao da se uspostavi jedan pojas koji bi zajedno sa gradom Suboticon pripadao Hrvatskoj. Taj pojas bio bi jedna neprirodna tvorevina, koja, kako bi imala ogromnu većinu Hrvata, ne bi bila cjelovito povezana, a Suboticu, kao krupni privredni i kulturni centar, pretvorila bi u periferijski grad, čije komunikacije i čitav privredni život struje na jug, a ne na zapad. Uključenje svih pomenutih srezova u Hrvatsku ne dolazi u obzir iz prostog razloga, što u nekim od tih srezova Srbi imaju relativnu (od slovenskog življa) većinu. Zato je komisija smatrala da čitava ova teriorija treba da ostane Vojvodini. Razumije se, ako bi se ova teritorija proširila na sjever preko stare jugoslovensko – mađarske granice i uključila u sebe i Hrvate u prostoru Baje, koji se sada nalaze u Mađarskoj pitanje bi se moralo ponovo uzeti u pretres. Prema tome je pitanje razgraničenja na tom prostoru, sem ostalog, usko povezano, sa pitanjem definitivnog utvrđivanja granica Jugoslavije na mirovnim i drugim konferencijama.
3. Što se tiče teritorije pod b), komisija je došla do sledećih zaključaka:
Srezovi Batina i Darda, uzeti zajedno, imaju, od slovenskih manjina, relativnu većinu Hrvata. Oba ova sreza, ekonomski i privredno, naginju ka zapadu. Prema tome i ekonomski i nacionalni razlozi, zahtevaju da oba ova sreza uđu u sastav federalne Hrvatske i iziđu iz Vojvodine, u kojoj se sada nalaze.
4. Što se tiče teritorije pod c), komisija je došla do sledećih zaključaka:
Ranija teritorija vukovarskog sreza, od slovenskog stanovništva, imala je u sebi većinu Srba. U toku rata, sa razvikom samog ustanka, ovaj srez je razdvojen u dva dijela i to tako, da je sjeverni dio, neposredno na sever i zapad od Vukovara, zajedno sa selima Bogdanovci, Marinci, Petrovci, Cerić i fabričkim naseljima i selom Borovo pripao Hrvatskoj: južni deo sreza, zajedno sa selima iz vinkovačkog sreza – Mirkovci, Novi Jankovci, Slakovci, Orolik, Komletinci, Nijemci, Dolje, Novo Selo, Podgrađe, pripao je Vojvodini. Karakteristično je da danas postoje dva vukovarska sreza (kotara) – jedan (sjeverni dio) u Hrvatskoj a drugi (južni dio) u Vojvodini, od kojih je onaj u Hrvatskoj sa relativnom većinom Srba, a onaj u Vojvodini sa relativnom većinom Hrvata. Važno je istaći da je predratni vukovarskl srez, očevidno, jedna veštačka tvorevina, namjerno načinjena, da bi se dobila relativna većina Srba, ne vodeći računa ni o nacionalnim, ni privrednim, ni geografskim uslovima. Ako se pogleda čitav prostor od Vinkovaca i Vukovara do Šida, onda on pretstavlja jedan pojas hrvatskog stanovnišva, sa relativno malim brojem Srba, tako da je sjeverni dio vukovarskog sreza (današnji vukovarski kotar u osiječkom okrugu) izolovana srpska oaza u Hrvatskoj. Zato je komisija smatrala, da na ovom prostoru i granica treba da bude istočno od pomenutog hrvatskog pojasa, tj. Između Šida i Vukovara, selima koja su već pomenuta.
Što se tiče iločkog sreza, iako zapadna sela Šarengrad i Ljuba, kao i grad Ilok, imaju ogromnu većinu Hrvata, a istočna sela Neštin, Susek, Banoštor i dr. ogromnu srpsku većinu, komisija je smatrala da zasada ne bi ovaj srez trebalo cijepati na dva dijela, nego ga ostaviti u sadašnjem sastavu, s tim što bi pripao Vojvodini. Srez inače, uzet u cjelini, ima relativnu većinu Srba. Ilok je grad i pristanište na Dunavu i njegovo pripojenje Hrvatskoj zasada bi, zbog daljine administrativnih veza, otežalo njegov razvitak. Poslije sređivanja vlasti, s jedne i s druge srane granice, koju predlaže komisija, moglo bi se postaviti pitanje priključenja Hrvatskoj zapadnih sela iz iločkog sreza, kao i grada Iloka. Sada bi to moglo izazvati izvjesne teškoće, to utoliko pre što prilike tamo nisu sređene. Uzimajući u obzir sve te razloge, a naročito ekonomske, komisija smatra, da kao privremen rešenje treba uzeti da iločki srez u svom sadašnjem sastavu, koji odgovara predratnom, ostane u sastavu Vojvodine.
Ovaj izvještaj rađen je u dva primjerka, s tim da se jedan dostavlja Predsedništvu AVNOJ-a, a drugi nalazi na čuvanju kod predsednika komisija.
KOMISIJA PREDSEDNIŠTVA AVNOJ-a ZA RAZGRANIČENJE IZMEĐU HRVATSKE I VOJVODINE
Pretsjednik
Članovi
U Beogradu 1. juli 1945. god.
Arhiv Memorijalnog centra „Josip Broz Tito”, II-5-b/66..
…u svom uvodu piše „da je ona određena za izradu predloga o PRIVREMENOM razgraničavanju izmedju Hrvatske i Vojvodine”… što nije tačno, jer u Odluci o imenovanju komisije je jasno rečeno da „izrade predlog za utvrđivanje granice između Vojvodine i Hrvatske”. Dakle, zar nije čudno, kad je u pitanju tako važna radnja kao „utvrđivanje” granica postupak potpuno divergentan i po svojoj težini i po značaju, a pogotovo, jer je zadatak sasvim fiksno utvrđen, a komisija sama sebe prekvalifikuje u samovoljnom drugom pravcu delovanja – da je ona PRIVREMENA! Iz daljeg izveštaja, koje je predato 01. jula 1945. godine Predsedništvu AVNOJ-a, može se zaključiti, da je tačno rekao M. Đilas da se Hrvati ne uvlače u Suboticu i neka ona ostane u Vojvodini, a za uzvrat dobijaju Baranju. Ali je netačno, što je rekao da je utvrdena granica izmedju SRBIJE i HRVATSKE, iako smo danas svedoci da je to ISTINA, jer je komisija predložila PRIVREMENU granicu između Hrvatske i Vojvodine, dajući pri tome detaljno obrazloženje spornih teritorija.
Karakteristično je, međutim, da Politbiro CK KPJ:
SEDNICA POLITBIROA CENTRALNOG KOMITETA KOMUNISTIČKE PARTIJE JUGOSLAVIJE*
26. jun 1945.godine
Prisutni:
Tito (Josip Broz), Bevc (Edvard Kardelj), Marko
(Aleksandar Ranković), Đido (Milovan Đilas), Crni (Sreten
@ujović), Moša (Pijade), Andrija (Hebrang), Tempo
(Svetozar Vukmanović), Mihailo (Blagoje Nešković), Miha
(Marinko) i Krsto (Popivoda).
Dnevni red:
1. Izveštaj Đidin po pitanju razgraničenja Hrvatske i Vojvodine
2. Izveštaj Titov
3. Izveštaj Tempov
4. Razno
I. Odobrava se izveštaj druga Đida i predlog Komisije da se izvrši privremeno razgraničenje između Hrvatske i Vojvodine.
II. Prihvata se predlog druga Marka da se projekat o organizacionim pitanjima pretrese u komisiji, koju čine: Bevc, Marko, Đido, Cmi i Andrija, i da dođu na sednicu CK s predlogom za sve komisije CK.
III. Primljen je izveštaj druga Tita o konkretnoj političkoj situaciji i predlog odluke o amnestiji, ukidanju suda nacionalne časti Srbije, Makedonije, Crne Gore i za Vojvodinu. Povesti odlučnu borbu protiv grešaka na terenu.
IV. Naloženo je drugu Tempu da izradi definitivan projekat organizacije političkih odeljenja odozgo do dole.
Raspravljajući „Izveštaj” Đidin (Milovan Đilas) po pitanju razgraničenja Hrvatske i Vojvodine, odobrava „da se izvrši PRIVREMENO RAZGRANIČENJE IZMEĐU HRVATSKE I VOJVODINE”. Ni tu se Srbija ne pominje!
Ali, pada u oči, da je izveštaj komisije bio prvo na CK-u razmatran i odobren, pa tek onda upućen Predsedništvu AVNOJ-a, što samo potvrđuje činjenicu, gde su se sve odluke donosile, a gde sprovodile. Jer, u pismu Predsedništva:
„PREDSEDNIŠTVO AVNOJ”**
Broj 1695/45
PREDSEDNIŠTVU MINISTARSKOG SAVETA D.F.J.
Beograd
Čast nam je dostaviti Vam izveštaj koji je ovom Predsedništvu uputila Komisija za privremeno razgraničenje između Vojvodine i Hrvatske.
Smatramo da je stvar predsedništva Vlade da li će prihvatiti rešenje koje je Komisija predložila, a isto tako i da odluči na koji bi se način prihvaćeno privremeno rešenje ovog pitanja sprovelo na terenu.
Beograd, 10. jula 1945. god.
Sekretar Pretsednik AVNOJ-a
M.Perunić dr I. Ribar
10. juna 1945. upućuje se ovaj Izveštaj komisije Predsedništvu Ministarskog saveta DFJ (Vladi) da on odluči o prihvatanju PRIVREMENOG razgraničenja između Hrvatske i Vojvodine i da odluči kako će se to sprovesti. Gledano iz današnje perspektive, a u svetlu preživljenih događaja, jasno nam se prepliću veoma duboke razlike od početka u pogledu kako će i ko i šta dobiti u jednom odsudnom trenutku konačne deobe Jugoslavije.
Donetom Odlukom o proglašenju Ustava, zajedno sa tekstom Ustava SFRJ, objavljenom u „Službenom listu SFRJ”, br. 9 od 21. februara 1974. godine, definitivno su učvršćene od „privremenih granica” neprikosnovene države sa pravom „na samoopredeljenje do otcepljenja”.
Tu već imamo i odgovor, zašto su se povlačile granice između Hrvatske i Vojvodine, a ne između Srbije i Hrvatske jer, odjednom umesto šest, postavljamo osam FEDERALNIH JEDINICA sa sopstvenim državničkim atributima. I sad je, nedvosmislena, suprotnost izbila na površinu potpuno razgolićeno u odnosu na ono što je Tito negirao u tač. 9. pri kraju – o cepanju Srbije. To je bila poslednja zvanična potvrda vrha SFRJ da sa planovima o konačnom razlazu stigne do kraja.
Godina 1991. je pokazala pravu istinu o razlozima utvrđivanja spornih PRIVREMENIH granica, koje su, najednom čak i u međudržavnim razmerama postale čvrste, trajne i nepovredive granice među bivšim republikama.
Ratna katastrofa koja je usledila neminovni je nastavak započetog projekta koji je doneo nesagledive posledice, a za koje je nažalost, svi smo svedoci, okrivljena prvenstveno Srbija.
Za nas Bunjevce od izuzetnog je značaja 1991. godina.
Te godine, 24. marta, reosnovali smo „Bunjevačko Šokačku stranku”, koja je osim stranačkog rada bila inicijator osnivanja sledećih institucija koje neguju kulturnu baštinu Bunjevaca:
1. Bunjevački kulturni centar Subotica (Registrovan 1992. godine)
2. Bunjevački kulturni centar Tavankut (Registrovan 1994. godine)
3. Bunjevačka matica (Registrovana 1995. godine)
4. Bunjevački kulturni centar Bajmok (Registrovan 2005. godine)
Danas, pored već nabrojanih institucija, rade i sledeće:
5. KUD „Bunjevka” – Subotica (Registrovano 1996. godine)
6. KUD „Lemeš” – Svetozar Miletić (Registrovano 2000. godine)
7. „Bunjevačko kolo” – Sombor (Registrovano 2000. godine)
8. KUD – Čonoplja – (Registrovano 2002. godine)
Pored svih naših institucija, koje neguju kulturnu baštinu Bunjevaca, tragedija je da od 1991. godine pa do današnjih dana, kompletna kulturna baština Bunjevaca u našoj matičnoj zemlji i inostranstvu, predstavljana je kao deo kulturne baštine Hrvata.
Godine 2003. formirali smo Nacionalni savet bunjevačke nacionalne manjine i promenili naziv stranke u „Bunjevačka stranku”. Smatrali smo da su se stekli uslovi da lakše ostvarimo svoja prava kroz legalne institucije države u oblastima kulture, obrazovanja, informisanja i službene upotrebe jezika.
Od strane hrvatske nacionalne manjine i dela katoličkog klera iz Subotice, a uz podršku Republike Hrvatske i njihovih političkih istomišljenika, nastavljeno je kršenje ljudskih i manjinskih prava nas Bunjevaca. Ukazujući na svu složenost situacije obratili smo se 14. jula 2004. Godine Skupštini Republike Srbije, Odboru za međunacionalne odnose, predsedniku Esadu Džudževiću. Do današnjeg dana nismo dobili nikakav odgovor. Istog dana obratili smo se Skupštini AP Vojvodine, Odboru za međunacionalne odnose da pripremi deklaraciju, politički akt i ponudi ga na usvajanje Skupštini AP Vojvodine kojom se stavlja van snage Odluka GNOOV-a od 14. Maja 1945. godine. Izostala je politička volja i naš zahtev je odbačen.
O inicijativi koju smo pokrenuli i preprekama na koje smo naišli u APV obavestili smo 09. oktobra 2004. Godine Vladu Republike Srbije, Ministarstvo pravde, Ministra Zorana Stojkovića. U više navrata, na probleme na koje nailazimo obavestili smo Savet Ministara SCG, Ministra za ljudska i manjinska prava, Rasima Ljajića čija je reakcija izostala.
Ministar Rasim Ljajić dao je intervju „Nedeljnom Vjesniku” koja je objavljena 25. januara 2004. godine, na strani 13, pod naslovom „BUNJEVCI SU HRVATI I NEMA RAZLOGA DA SE ZBOG NJIH STVARA SPOR SA HRVATSKOM”. U tekstu je Ministar Rasim izjavio sledeće: „Kao pojedinac, mislim da su Bunjevci Hrvati i moj stav kao političara je da nema razloga da se zbog Bunjevaca stvara spor sa Hrvatskom. Ali ne mogu poreći činjenicu da je Bunjevaca također sada više nego što ih je bilo pa oni zameraju da ih se ne uvažava kao hrvatske stranke. Također, Bunjevci su na parlamentarnim izborima podržali Demokratsku stranku Srbije Vojislava Koštunice. Jasno je kako je ranije postojala namjera da se atomizira jedan etnički korpus kako bi se lakše asimilirao. Ali sada to nije slučaj i ne bih ni pod koju cijenu pristao na tako nešto. Međutim, ne treba bježati ni od činjenice da kod mnogih pojedinaca postoji problem identiteta”.
Da li treba veća potvrda činjenica koje smo do sada izneli?
Mi, Bunjevci, zahtevamo od nadležnih organa Republike Srbije da preduzmu sve zakonom predviđene mere, u skladu sa svojim nadležnostima, da se zaustave dalji napadi na nas Bunjevce. Jezik sa elementima nacionalne kulture je strateško pitanje za nas Bunjevce i to je granica preko koje nećemo preći jer „naša dica imaju pravo da se nazivaju imenom svojih pradidova”.
Pozivamo sve parlamentarne stranke u Republici Srbiji da se izjasne povodom kontinuiteta politike Josipa Broza Tita i CK KPJ prema nama Bunjevcima, jer smatramo da to nije samo naš problem već i problem Republike Srbije.
U Subotici, 15. aprila 2005. godine
Predsednik Bunjevačke stranke
Darko Babić
Bunjevački književni klub 